संस्कृतम्- संस्कृत शिक्षा च मैथिली शिक्षा च (मैथिली भाषा जगज्जननी सीतायाः भाषा आसीत् - हनुमन्तः उक्तवान- मानुषीमिह संस्कृताम्) -गजेन्द्र ठक्कुरः

ACKNOWLEDGEMENTS: chamu krishna shashtry, janardan hegde, vinayak hegde, sudhishtha kumar mishra, shravan kumar, kailashpati jha, H.N.VISHWAS AND other TEACHERS
संस्कृत शिक्षा
25. पञ्चतिंशतितमः पाठः
शक्नोमि, शक्नुवंत्, शक्नोति, शक्नुनः इत्येतेषाम् अम्भासं कृतवेतः इदानीम् स्तेषामः पुनः स्मरणः कुर्मः अहम् देवनागरी लिपिम् कर्त्तुम् शक्नोमि।
एसः शीघ्रम् पठितुम न शक्नोति।
सः कुर्मः इत मंदम् आगच्छति।
महेशः–इत गर्जनम् करोति
अहम शुकः इव समालणम् करोमि।
इदानीम् रूचिवाचिकानाम् अभ्यासम कुर्मः।
गुरस्य रूचिः मधुरः।
शक्कराय रूचिः मधुरः।
जम्मीरफलस्य रूचिः आम्लः।
रूचिः काः।
रक्तमरीचिकायाः रूचिः कटुः।
एतत् लवणम्। तत् लवणम्
लवणस्य रूचिः लवणः। आमलक फलानि–
आमलक्स्य रूचिः का–आम्लः कारवेलस्य (करेला) रूचिः तिक्तः। एता तिंतिना। तित्रिण्याः रूचिः आम्लः। मरीचिकायाः रूचिः कटुः। कर्नवाचक–पुल्लिंग रूचिवाचक–पुल्लिंग एतम् भोजने षडरसाः भवंति तिक्तः–लवनः कटुः आम्लः मधुरः–षष्टः एकः रसः अस्ति।
वृक्षस्य तिक्तः आयुर्वेदिक वैद्याः ओषधम् कुर्वंति। क्वथनम् कुर्वंति–त्वयम् क्वथयंति। ततः एक विध रसः भवति–तस्य रूचि कषाय भवति। एवम् षड् रसाः संति। कस्य वस्तुनः रूचिः का इति इदानीम् तदंति गतिक्ता अस्ति आम्रफलम् आम्लम् अस्ति अतलेहः कटुः अस्ति। स्वादफलम् मधुरम् अस्ति। स्वादुफलम् मधुरम् अस्ति। चाकलेहः मधुरः अस्ति। चाकलेहः मधुरम् अस्ति। नारिकेलस्य जलम् मम् गृहे मधुरम् भवति।
एतत् मम् नूतनं पुस्तकम्। इतः पूर्वम् अहम् पञ्च पुस्तकानि लिखितवान्। इतः पूर्वम् पत्रिकाषु मम् बहु लेखाः प्रकाशिताः। इतः पूर्वम् अहम् आगरा नगरे आसम्। इतः पूर्वम् अहम् काशी–विश्वनाथम् न दृष्टवान्। इतः पूर्वम् अहम् कारवाहनम् न चलितवान्। इतः पूर्वम् एताद्वश वाक्यानि तदंति वा।
इतः पूर्वम् अहम् आगरा नगरे आसम्। इतः परम् अहम् बेङ्गलुरू नगरे मतिष्यामि।
अहम् विमानेन प्रयाणम न कृतवान विमानेन प्रयाणम् करोमि।
- इतः परम् भवती कृतः गच्छति।
- इतः परम् अहम् हिमालयम् गमिष्यामि। - इतः परम् एषा संन्यासिनी भतितष्यति। - इतः पूर्वम् महम् मूर्खः आसम् - इतः परम् वोद्वानभवामि चषकः स्क्तिः अस्ति–
चषकः पूर्णः अस्ति–
कूपी रिक्ताः अस्ति–
चषकः पूर्णाः अस्ति–
पात्रम् पूर्णम् अस्ति–
मम् उद्टम् पूर्णम् अस्ति–
1. पर्वदिने देवालयः प्ऊर्ण भवति–
2. अन्य दिनेष्य रिक्तः भवति–
पर्व दिनेष्य पूर्णः भवति पत्रम् रिक्तम् अस्ति।
सुभाषितम्
बहूनाम् अल्पसाराणां संहतिः कार्यसाधिका। तृणैर्गुणत्वमापन्नेः बध्यंते मत्तदंतिनः॥ तृणानि यद्यपि दुर्बलानि भवति–परंतु समूहरूपेण यदि वयम् तृणानाम् ग्रथनं कुर्मः–तर्हि तृणास्य एकः शक्तिः निर्मिता भवति–तृणानाम् समूहेन ग्रथेनेन एका रज्जु निर्मिता भवति। तृणनिर्मित–रज्जुमिः वयम् गजम् (मत्तम् गजमेंवव) बंधुम शक्नुमः। कारणम् ग्रथित तृणैहि शक्तिः। बलम् संपादयते। एवमेंव सामान्याः जनाः भवति ते असघटित स्थितौ अत्यतं दुर्बलाः परंतु यदि एकवारम् संघटिताः भवंति–तदा बलिष्ठाः भवंति–महत् कार्यम् साधयितुम् शक्नुवंति। संघे शक्तिः अस्ति। संघटनेन एव महत साधयितुम् शक्यते।
कथा
पूर्वम् ग्रंतिदेत नाम एकः महाराजः आसीत्। सः अत्यंतं श्रेष्ठः महाराजः इति प्रसिद्धः। यद्यपि सः उतमतया राज्यषालनांदिकम् करोति स्म–तष्य राज्ये समृद्धिः आसीत्–महाराजः उत्तमः इति कारणतः कालः एत उत्तमः आसीत्। काले काले वृष्टिः भवति स्म।प्राणिनः सुखेन वासेन कुर्वंति स्म। स्मृद्धिः बहूनि वर्षाणि–सः एवम् सुखेन राज्यम् पालितवान्। एकस्मिन् वर्षे वृष्टिः एव न आगता। केवलम् मेघाः आगच्छंति, गर्जंति, पुनः गच्छन्ति। वृष्टिः न भवति। एक वर्ष पर्यंतम् अपि वृष्टिः न भवति। परंतु महाराजः स्वकोलतः धनम् सर्वम्–धान्यम् सर्वम् अपि वितरति। दरिद्रा संति–भोक्तुन किमपि न संपादयंति–तेभ्यः सर्वेभ्यः अपि धान्यादिनम् वितरणम् करोति। एवम् दरिद्राः अपि शामकाले जीवंति। महाराजस्य औदार्यम् श्लाघ्नते जनाः। परंतु अपरस्मिन् वर्षे अपि वृष्टिः न भवंति। इदानीम् महाराजस्य कोषे धनम् धान्यम् इत्यादिकम् अधिकम् नास्ति। किंचित–प्रमाणेन वितरति। परंतु शामः अधिकः–सर्वम् शुष्कम् भवति–कृषिकानाम् कार्यम् न भवंति–धानयस्य वृद्धिः न भवति। मेघाः केवलं गर्जंति। वृष्टिम् न यच्छंति। वृक्षाः शुष्काः भवंति। प्राणिनं जलम् अप्राप्यम् भृताः भवंति। एतादश सन्निवंशे जनाः किं कुर्बंति। ते अनिवार्य वस्तु स्वीकल्प अन्यत्र गच्छंति। एवम् जनाः समूह रूपेण अन्य राज्यम् गच्छंति। महाराजस्य समीपे अपि एलु दिनेषु किमपि न भवति। पातुम वा खादितुम वा महाराजस्य एत दुः स्थितः भवति। महाराजस्य पत्नी भवति। पुत्र द्वयम् भवति। महाराजस्य पत्नी भवति। पुत्र द्वयम् भवति। पुत्रः द्वितीयः शिशुरूपेण अस्ति। तष्यापि पानार्थम् जलम् न भवति। तादृश दुःस्थितिः। महान् क्षामः। एतादृश समये महाराजः अपि राज्यगृहम् त्यजति–बहिः गच्छति। कष्टेनं एकत्र किन्चित जलम् कथंचित संपादयति। इतः परम शिशेव किंचित् जलम् ददामि, इति चिंतयति–परंतु तसमिन्नेव काले एकः कृषकायः दीनः वृद्धः आगच्छति। महाराजमेव पश्यति–महाराजः किं कुर्यात–एकत्र शिशुः अस्ति–रोदनं करोति–पिपासया–अन्यत्र दीनः कृशः–यदि न हदाति सः भृतः भवति–तदृश अस्तितौ अस्ति। महाराजस्य अनुकंपः जायते। सः सर्तम् जलम् तस्मै ददाति। दरिद्रायः कृशाय–सः पिबति–संतुष्टः भवति–परंतु तस्मितेव क्षणे सः शिशुः मुर्च्छितः भवति–तदृष्टता माता अपि मूर्च्छिता भवति। एतत् सर्वम् अपि सः दरिद्रः अपि पश्यति। दृष्टवा महाराजस्य समीपे वदति महाराजा अहम् भवतः स्थितिम् ज्ञातवान्–यद अप्लम् जलम् प्राप्तम् तदपि, दत्तम दानम् रूपेण–भवतः दानशीलता अत्यंतं श्लाघनीया अस्ति। मम् विशेष शक्तिः अस्ति–भवान् यम् कम अपि वरमू पृच्छतु–महाराजः पश्यति शिशुः मूर्च्छावष्यायाम अस्ति–पत्नी मूर्च्छावस्थायाम् अस्ति–तथापि महाराजः विशालरूपेण चिंतयति–तस्य दृष्टि एव विशाला–सः समग्र राज्यस्य चिंतम् मनसि एत आनयति। वरम् पृच्छति–अहम् राज्य न इच्छामि अहम् स्वर्गम् अपि अ इच्छामि, मोक्षम् न इच्छामि। परंतु येये प्राणितः दुह्खेन पीड़िता संति तेषाम् दुःखम् सर्वम् अपि अपगच्छतु–ते सर्वेपि सप्रक्त जीवनम् कुर्वंतु। तादृश स्थितः भवतु। इति वरम् पृच्छति।
न त्वहन कामये राज्यम् न स्वर्गम् न पुर्नभवम् कामये दुःखत प्रानाम् प्राणिनाम् अर्थिनाशनम्। एवम् श्लोक रूपेण प्रश्नम् पृच्छति, वरन् पृच्छति। सः सामान्यः मनुष्यः न आसीत्, प्रातः सः देवः एव आसीत्। एतस्य परीक्षार्थम् आगतवान् आसीत्। सः महाराजे न यत पृस्टम् सर्वम् अपि ददाति। पुनः प्राणिनः सुखेन जीवनि। तथा वृष्टिः भवति। पुनः राज्ये समृद्धि भवति। सर्वे अपि सुखेन जीतंति। तथा वृष्टिः भवति। बहिर्गताः आगच्छंति–स्तराज्यम्। एवम् महाराजः प्रजाः सर्वे अपि संतुष्टाः भवंति।

12. कार्यालयः (Office)
संस्कृत अनुवाद मैथिली अनुवाद अंग्रेजी अनुवाद
अत्र हस्ताङ्कनं करोतु। कृप्या, एते हस्ताक्षर करू। Please, sign here.
आगामि–सप्ताहे मां पश्यतु। कृप्या, आगूक सप्ताहमे हमरासँ मिलू। Please, see me next week.
कार्यालये भवान् कस्मिन् स्थाने नियुक्तः? कार्यालयमे अहाँक की स्थान छल। What is your designation in the office?
अहं विक्रयणविभागस्य व्यवस्थापकः अस्मि। हम व्यवस्थापक छलहुँ बैचेबला विभागमे। I am manager of the sales department.
भवान् कति दिनानां विरामं स्वीकरोति? अहाँक कतेक दिनक छुट्टी स्वीकारल गेल अछि। How many days’ leave are you taking?
प्रतिदिनं भवान् विलम्बेन आगच्छति। अहाँ प्रतिदिन देरिसँ आबए छलहुँ। You come late every day.
कार्यालयस्य समयः समाप्तः, श्र्वः आगच्छतु। कार्यालयक समय खतम भऽ गेलि अछि, कृप्या, काल्हि आबू। Office time is over, please come tomorrow.
आयकर–विभागतः पत्रम् आनीतं किम्? इन्कमटैक्सक विभागसँ पत्र आनले छलहुँ की। Have you brought the letter from the IT department?
एतस्य प्रतिलिपिं सर्वेभ्यः प्रेषयतु। सभटा कॉपीक फोटोस्टेट भेजु।
Send Xerox copy of this to all.
तत् पत्रं कदा ददाति? ई पत्र अहाँ कते दैत छलहुँ। When will you give that letter?
पञ्चनिमिषेषु कृत्वा ददामि। हम पाँच मिनटमे एकरा कऽ कए दऽ देए छलहुँ। I’ll do it in 5 minutes and give.
सः विरामं स्वीकृतवान् अस्ति। उ छुट्टी लेले छलै। He was taken leave.
तं देयादेशं वित्तकोषे निवेशितवान् किम्? अहाँ चेक बैंकमे जमा करा देलौ। की? Did you deposit that cheque in the bank?
एतद्विषये श्र्वः मां पनरपि स्मारयतु। काल्हिकेँ बारेमे हमरा बता देब। Remind me about tomorrow again.
एतेन आवेदन पत्रेण सह च्छायाचित्रमपि आवश्यकम्। एकटा फोटो ई आवेदनक साथ बड्ड जरूरी छलै। A photograph is also necessary with this application.
भवतः कृते सन्देशद्वयम् अस्ति। दूइटा सन्देश अहाँक लेल अछि। There are two messages for you.
कृपया उपविंशतु। कृप्या, स्थान ग्रहण करू। Please be seated.
तस्य स्थानपरिवर्त्तनम् अभवत्। ओकर स्थान परिवर्त्तन भऽ गेलैए। He has been transferred.
तस्याः पदोन्नतिः अभवत्। ओकर पदोन्नति भऽ गेल अछि। She has been promoted.
मंत्रिणा सह मेलनसमयः निश्चितः अभवत् किम्? ओकर मिलेकेर समय मंत्रीकेर साथ निश्चित भऽ गेलैए। Has the appointment with the minister been confirmed?
श्र्वः सर्वेषां कार्यालयसदस्यानाम् एकं मेलनं भविष्यति। सभटा कार्यालयक सदस्यक काल्हि मिलेकेर समय निश्चित अछि। There is a meeting tomorrow of all the office staff.
मेलनस्य समयः कः? सभाक की समय छलै। What is the time of the meeting?
सिन्हामहोदयः भवंतम् आहूतवान् । मि. सिन्हा अहाँक सूचना दऽ दैत। Mr. Sinha has called you.
सः कदा आगमिष्यति? काल्हि कते आबे पड़त। When will he come?
अस्तु, परिशीलयामः। ओके, अहाँक सोच ठीके अछि। Okey. Let us think over it.
सा सञ्चिका कस्य समीपे अस्ति? उ सञ्चिका ककर लग अछि। Who has that file?
आगच्छतु, चायं पिबामः। आबू, चाय लिअ (पिबू)। Come, let’s drink tea.
भोजनविरामः कदा? भोजनकेँ की समय अछि। When is the lunch time?
अस्माकम् अधिकारी शीघ्रकोपी अस्ति। हमर अधिकारी तुरंत गुस्साबेबला आदमी अछि। Our officer is short tempered.
सः बहु समयपालकः। उ बड्ड समयक पालन करए बला आदमी छलै। He is very punctual.
लेखा–परीक्षणं कदा अस्ति? लेखन आ परीक्षणक काज कतै होइछ। When is the auditing?
श्र्वः सर्वेषां कर्मचारिणां कार्यावरोधःभविष्यति। सभटाकर्मचारी काल्हि हड़तालपर जाए रहल अछि। All the workers will be on strike tomorrow.
तद्विषये अहं विस्मृतवान् एव। हम तुरंत सभटा बात बिसरि जाइत छलहुँ। I just forgot about that.
एतत् कस्य उत्तरदायित्वम्? एते ककर उत्तरदायित्व छलै। Whose responsibility is this?
भवतः कार्येण अहं संतुष्टः अस्मि। हम अहाँक कामसँ संतुष्ट छलहुँ। I am satisfied with your work.

26. षडविंशतितमः पाठः इतः परम्, इतः पूर्वम्, अनयोः अर्थम् ज्ञातवतः तस्य अधिकम् अम्पाषम् इदानीम् कुर्मः। यथा–अहम् इतः पूर्वम् अध्यापकः आसम्, इतः परम् मंत्री भविष्यामि। गोविन्दः इतः पूर्वम् निरूद्योगी आसीत् इतः परम उद्योगी भविश्यति। इदानीम् भवंतः इतः पूर्वम् इतः परम अनयोः आधारेन वाक्यानि स्वयंतु।
पूर्वतन पाठे वयम ‘रिक्तम’, ‘पूर्णम’ एतयोः अर्थम् ज्ञातवंतः–इदानीम तष्य अधिकम अभ्यासं कुर्मः यथा चलकः रिक्तः अस्ति। कूपी पूर्णा अस्ति। पुनः पूरणी रिक्ता अस्ति। कागदम रिक्तम अस्ति।
अत्र एकः अभ्यासः अस्ति। एतेषाम शब्दानाम आधारेण वयम् एकम अभ्यासं कुर्मः। यथा–कागदम रिक्तम अस्ति। भवती तदतु गर्तः रिक्ता अस्ति। कपाटिका पूर्णा अस्ति। स्थालिका रिक्ता अस्ति। नदी पूर्णा अस्ति। स्यूतः पूर्णः अस्ति। मन्दिरम् पूर्णम् अस्ति। स्यूतः पूर्णः अस्ति। मन्दिरम् पूर्णम् अस्ति।
कोषस्य अंतः लेखनी अस्ति। कोषात् बहिः लेखनीम् स्वीकरोमि। पेटिकायाः अंतः गंधवर्तिका अस्ति। गन्धवर्त्तिकाम बहिः स्थापयमि। पेटिकायाः अंतः किम अस्ति–इति पश्यामः वा।
पेटिकायाः अंतः पुस्तकम/धनम्/आभरणम्/अस्ति–किमपि नास्ति। वायुः अस्ति। पश्यामः। अहमेव पेटिकायाः अंतः किम अस्ति–इति पश्यामि। जागरूकाः भवंतः भवंतु। ओ–पेटिकायाः अंतः अन्या काचित् पेटिका अस्ति। सुन्दरी पेटिका। अष्याः अंतः किम अस्ति। पश्यामः वा। धीरेन पश्याम–
पेटिकायाः अंतः किञ्चिका अस्ति। बहिः कोपि शब्दम् करोतु।
विशाल–कः आगतवान–पश्यंतु–आचार्य–बहिः कोपि नास्ति–अस्तु–आगच्छतु–
इदानीम् बहिः अंतः अनयोः एकं अभ्यासं कुर्मः अत्र एकष्य गृहष्य चित्रम् अस्ति–गृहष्य अंतः किम् अस्ति–गृहात् बहिः किम अस्ति इति क्रमशः एकैकः एकैकम वाक्यम् वदतु–
भवती वदतु–गृहष्यं अंतः महिला। चित्रम अस्ति। गृहात् बहिः नारिकेलवृक्षः। कुक्कुरः अस्ति। सोपानम् भवंतः इदानीम् भवताम् गृहष्य अंतः किम अस्ति–बहिः किम अस्ति–इति वाक्यानि वदंति वा।
मम गृहात् बहिः आम्रवृक्षः अस्ति। समीरः वाक्यम् वदतु।
मम गृहष्य अंतः स्नानगृहम् अस्ति। अघुना एकम् अभ्यासम् कुर्मः– लालकृष्णस्य गृहम् अस्ति–तस्य गृहष्य अंतः किम अस्ति–बहिः किम अस्ति इति अत्र लिखितम अस्ति–
एतष्य आधारेन वयम् वाक्यानि वदामः–
गृहष्य अंतः उत्पीटिका अस्ति–
गृहात् बहिः आम्रवृक्षः/उद्यानम् अस्ति।
अंतः–पूजास्थानम्/स्नानगृहम्/शयनप्रकोष्ठः आसन्दः/कपाटिका/दूरदर्शनम/मित्तिघटी बहि– शुअकः/शौचालयः/नारिकेलवृक्षः/क्रीडांगनं/गोशाला
षष्ठी–गृहष्य अंतः प्रकोष्ठः/संगणकम्/महिला अस्ति। पञ्चमी–गृहात् बहिः उद्यानम् दूरदर्शनम् अस्ति।-तृणानि संति मम गृहात् बहिः/क्रीडांगणं/आम्रवृक्षः/मृगालयः/मार्गः अस्ति –
अंतः कः अस्ति–अंतः कोऽपि अस्ति वा–अहो सर्वे बहि गतवंतः इति चिंतयामि। अस्तु आवाम् गच्छावः–
1 – हरिओम संपादक महोदय अस्ति वा
2 – नास्ति–सः बहिः गतवान अस्ति। 3 – एवमवा/भवतु/अदमः पुनः दूरवाणीम् करोमि। 4 – धन्यवाद। 1 – विजय कुमार सिंहः अस्ति वा 2 – आम् अंतः अस्ति। 3 – धन्यवादः 1 – आचार्य–अंतः आगच्छामि वा–
2 – आगच्छतु–यदि पनः विलंबेन आगच्छति तर्हि अंतः न प्रवेशयामि।
सुभाषितम्
पुस्तकष्था तु या विद्या परहस्तगतं धनम्। कार्यकाले समुत्पन्ने न सा विद्या न तद्दनम्। सुभाषितष्य अर्थः एवम् अस्ति। विद्याः पुस्तकेषु भवन्ति एव वयम् जानीमेः। परंतु विद्या सर्वदा बुद्धौ भवेत यथा विद्या बुद्धौ भवेत तथैव धनम् अपि–स्वसमीपे तिष्ठेत भवेत–
अन्यस्य अपयस्य समीपे भवती तर्हि किम् प्रयोजनम्–कार्यकालः यदा आगच्छति–आवश्यकतायाम वयम् विद्या धनम् उभयम अपि अस्माकम् उपयोगाम भवेत–या विद्या यत् धनम् समये उपयोगाय न भवति तत् द्वयम् अपि अस्ति येदपि निस्प्रयोजनमेव महाभारते दानसूरः कर्णः सर्वाः अपि विद्याः जानाहि स्म–यदा युद्धकालः समुत्पन्नः रणरङ्गे कापि विद्या तस्य सहायकरी न जाता–
कथा
अहम् इदानीम् एकाम् कथाम् श्रावयामि। पुटा भारद्वाजः इति कश्चन् महर्षिः आसीत्। तस्य आश्रमे भारतवर्षस्य अनेकेभ्यः स्थानेभ्यः आगताः छात्राः पठंति स्म। सः सर्वान् समान् रीत्या पश्यति स्म। प्रीत्या प्रेमना विद्यायाः दानम् करोति स्म। भारद्वाजः वृद्धः संजातः। एकदा ब्रह्मा भारद्वाजस्य आश्रमस्य प्रति आगतवान्। ब्रह्मा प्राप्तवान् भोः महर्षे–भवान् अस्मिन वयसिअपि छत्रान् पाथयन् अस्ति–भवतः क्रियाशीलताम् दृष्टवा तुष्तोस्मिऽ अहम्–भवते पुनः शततर्षानाम् आयुः यौवनंञ्च भवते ददामि। ब्राह्मणः वचनं श्रुत्वा आश्रमवासिनः सर्वेऽपिसंतुस्टाः–अनेकेभ्यः प्रदेशेभ्यः छात्राः पुनः भारद्वाजस्य आश्रमं प्रति आगताः–सर्वान् छात्रान् भारद्वाजः श्रद्धया पाठितवान्–आश्रमे उपनिषदविषये शास्त्रादिविषये चर्चा समुत्पन्ना–एवमेव शतमवर्षाणि अतीतानि पुनः कदाचित् ब्रह्मा आश्रम् आगतवान्। तेजस्वी भारद्वाजः तम नमस्कृतवान्। ब्रह्मा पृष्टवान–भोः महर्षे–भवान् तस्य सदुपय्तोगम् कथम् कृतवान् तदा भारद्वाजः वदति–अध्यनम् अध्यापनम् च भया कृतम–बहतः शिष्या मया पाठिताः–ब्रह्मा तस्य वाक्यम् श्रुत्वा पुनः पृच्छति–भवते पुनः शत वर्षानाम् आयुः ददामि चेत् भवान् किम करिष्यति–तदा भारद्वाजः वदति– पुनः अध्ययनम अध्यापनम च करिष्यामि–इति–ब्रह्मा पृच्छति–किम् भवते पत्नी पुत्रादयः न आवश्यकाः–किम् भवान् सुखम् न अभिलषति–तदा भारद्वाजः वदति मोः भगवन्–शिष्याः एव अम पुत्राः वेदपरम्परा एत मम सुखम्। वेदपरम्परायाः संरक्षणणाय पुनः अपि अहम शतवर्षाणि जापयापि तत्रैव मम सुख मन आनंदः मम संतोषः अस्ति। तदा ब्रह्मा–महात्मन् कीर्त्तिमान् भवतु–इति आशीसा अनुव्रतृक्ष्य प्रतिगति वान्। अहो भारद्वाजस्य अनुकरणीया निस्पृहता।
13. आरोग्यम् (Health)
संस्कृत अनुवाद मैथिली अनुवाद अंग्रेजी अनुवाद
कथम् अस्ति भवतः/ भवत्याः स्वास्थ्यम् । अहाँक स्वास्थय केहैन अछि। How is your health?
इदानीं सम्यक् अस्ति। हम आब ठीक छलहुँ। It’s all right now.
मम महती पादवेदना अस्ति। हमर पैर आब ठीक महसूस करैत अछि। My legs are aching very much.
वैद्यः रक्तपरीक्षां कारयितुम् उक्तवान्। डॉ. सेहाब हमर खून जाँचकेर ठीक कहलक। The doctor has told me to get a blood–test done.
श्र्वः उदरस्य क्षकिरणपरीक्षा करणीया भवष्यति। काल्हि हमर पेटक एक्सरे हैत। Tomorrow I’ve to get an X–ray of my stomach.

रक्तपरीक्षायाः परिणामपत्रं कदा प्राप्यते? खून जाँचक प्रमाण कखेन दैत। When can I get the result of the blood–test?


अस्थिभङ्गः कथम् अभवत्? हड्डी टूटल कतै छलै। How did this fracture happen?


सोपानतः पादः स्खलितः अतः पतितवान्। हम सीढ़ीसँ फिसलि गेलौ आ गिर गेलौ। I slipped from the staircase and fell.

औषधबन्धं कदा निष्कासयंति हड्डीक प्लास्टर कहिया हटाएत। When will the plaster be removed?


ह्यः बहुवारं वमनम् अभवत्। हमरा बहुत दिनसँ उल्टी होइत छलै। I vomited many times yesterday.
मम वमनशङ्का अस्ति। हमरा उल्टीक शंका होइत छलै। I feel like vomiting.
वैद्यं दष्टवान् किम्? डॉ. सेहाब कहिया देखलक। Did you see the doctor?
किमर्थं तावत् क्षुवति? एतना दिनतक किए छुपैलो। Why do you sneeze so much?
मम धूलि–प्रत्यूर्जता अस्ति। हमरा गरदाक एलर्जी छल। I have dust allergy.
अहम् अतीव–श्रांतिम् अनुभवामि। हम अत्यंत शक्तिहीन भऽ गेलौ। I feel extremely tired.
मुखस्य किम् अभवत्? अहाँक मुँहमे की अछि। What happened to your face?
पलाण्डु–प्रत्यूर्जता कारणतः विस्फोटम् अभवत्। हमरा प्याजक एलर्जी अछि। Eruptions due to onion allergy.
मम शिरः भ्रमति। हमर मथा घुमैत अछि। I feel giddy.
ज्वरः अस्ति किम्? अहाँक बुखार अछि की? Do you have fever?
बहु कृशा अभवत् भवती। अहाँ बहुत कमजोरि भऽ गेलौ। You have become very thin.
मम स्वास्थ्यं सम्यक् न आसीत्। हम अपनाकेँ ठीक नहि बुझैत छलौ। I was not well.
प्रतिदिनं सूच्यौषधद्वयं स्वीकरणीयम् अस्ति। हमरा दूइटा सूइया रोज लगैत अछि। I’ve to take two injections every day.
लवणं न्यूनं खादितुम् उक्तवती वैद्या। हमरा स्त्रीक डॉ. नमक कम खाएक लेल कहलक अछि। The lady–doctor has told me to eat less salt.
सः चिकित्सालयं प्रवेशितः। हमरा अस्पतालमे भर्ती होएबाक लेल कहल गेल अछि। He has been admitted to the hospital.
तस्याः कृते कूपीत्रयं रक्तम् आवश्यकम्। ओकरा तीनटा बोतल खूनक लागत। She needs three bottles of blood.
समये रोगस्य निदानम् अबवत् अतः सा रक्षिता। तब ओकरा रोगसँ निवारण भेटत। She is saved as the disease was diagnosed in time.
मम मधुमेहः अस्ति इति वैद्यः उक्तवान्। डॉ. सेहाब कहलक अहाँक मधुमेह अछि। The doctor said that I have diabetes.
अहं होमियोपथी औषधानि एव स्वीकरोमि। हम खाली होमियोपेथिकक दवा लैत छलौ। I take only homeopathic medicines.
एक–सप्ताहस्य औषधं दक्तवान् वैद्यः। डॉ. सेहाब एक सप्ताहक दवा देलक अछि। The doctor has given medicine for a week.
मम यकृते काऽपि समस्या अस्ति। हमर लीवरक संग समस्या अछि। There is some problem with my liver.
तस्याः हृदयाघातः अभवत्। ओकरा हृदयाघात आएल छलै। She had a heart attack.
मम प्रातः आरभ्य स्वल्पा शिरोवेदना। हमरा काल्हि सुबहसँ माथ दर्द करैत अछि। I’ve slight headache since morning.
27.सप्तविंशतितमः पाठः
संस्कृतसंभाषणस्य अभ्यासं कुर्मः किम? आम् अभ्यासं कुर्मः पूर्वतन पाठे अंतः बहि इत्यनयोः अभ्यासं कृतवंतः। इदानीम् तस्यैव पुनः स्मरण कुर्मः। प्रकोष्ठः प्रकोष्ठस्य अंतः दीपः अस्ति। प्रकोष्ठात् बहिः पादरक्षा अस्ति। गृहष्य अंतः प्रकोष्ठः अस्ति। गृहात् बहिः मार्गः अस्ति।
वाक्यानि वदंति वा।
एकम् मन्दिरम् अस्ति। चिंतयतु। मन्दिरस्य अंतः किम् अस्ति। मन्दिरात् बहिः किम् अस्ति।
इतोऽपि इदानीम् वाक्यानि वदंति वा।
मन्दिरस्य अंतः भक्ताः संति। अहम् इदानीम् किञ्चित् चित्रम् लिखामि। भवान् इतोऽपि एकाम् रेखाम् लिखंतु।
इतोऽपि दीर्घाम् लिखतु।
सः इतोऽपि दीर्घाम् रेखाम् लिखितवान्।
भवत्याः नाम् किम्? मम् नाम गौरी
इतोऽपि उच्चैः वदति–मम नाम–
इतोऽपि वृहत् लिखतुः इतोऽपि वृहत् कः लिखति
अहम् किञ्चित् संगीतम् जानामि–
अहम् इतोऽपि संगीतम् इच्छामि अहम् किञ्चित् संस्कृतम् अधीतवान अहम् इतोपि संस्कृतम् अध्येतुम इच्छामि
अहम् बाबूलालः किञ्चित् खादति इति वदामि–भवंतः
अहम् बाबूलालः इतोपि खादितुम् इच्छति अनीता विलंबेन निद्राम कृतवती अनीता इतोपि निद्राम कर्त्तुम इति राकेशः किञ्चित् श्रुतवान् राकेशः इतोपि श्रोतुम इच्छति मोहनः स्वल्पं वदति मोहनः इतोपि वक्तम् इच्छति
इतोऽपि–अर्थम् अवगच्छति वाः
1- वत्से। इतोऽपि निद्रा न आगता वा। नेत्र निमील नम् करोतु–देवं स्मरतु तदा निद्रा आगच्छति किन भोः। इतोऽपि निद्रा न आगता वा। इतोऽपि निद्रां न करोतु चेत ताडयमि अस्तु–अहम एव शमयानि अष्टवादनम् अभवत्। मंजूनाथः इतोऽपि न आगतवान भोः। कस्य प्रतीक्षां अस्ति मंजूनाथस्य सः इतोऽपि न आगतवान
इतोऽपि न आगतवान वा अत्र कः गीतम् सम्यक गायति वा। भवान गायति वा–अहम् न गायमि श्रीपादः गायति–
अहम् बहुम् इच्छामि संगीतम् इत्युक्ते मम बहु आनदः अस्ति पायेसम् इत्युक्ते अहम् चलकद्वयम् अपि पीबामि
कविः इत्युक्ते कालिदासः रमनीय काव्य लिखितवान
तबलावादक इत्युक्ते जाकिर हुसैन आदि कविः इत्युक्ते वाल्मिकिः
आदि काव्यम् इत्युक्ते किम–रामायणम् नाटकम् इत्युक्ते भारतीय संस्कृतिः लंबोदरः गणेशः दासरथीः श्रीरामः सौमित्रिः लक्ष्मणः गिरिजाः पार्वतीः वैनतैयः गरूड़ः पाकशासनः देवेन्द्रः अच्युतः श्रीकृष्णः गांगेयः भीष्मः कौन्द्रेयः अर्जुनः वांग्देवीः सरस्वतीः नेताजीः सुभाषचन्द्र बोसः राजाजीः राजगोपालाचार्यः
जे.पीः जय प्रकाश नारायणः चेन्नईः मद्रासः मुबंईः बाँम्बेः भातृवत्सलः लक्ष्मणः
शण्डुकः सुब्रह्मणयः कृष्णाः द्रौपदीः
भगकद् गीतायाः आरंभे पार्थाय प्रतिबोधिताम–इति श्लोकः अस्ति भववद् गीतायाः अंतं–यत्र योगेश्वरः कृष्णः
इति श्लोकः अस्ति। शिक्षकः कक्षयायाः आरंभे नमोनमः इतिवदति – कक्ष्यायाः अंते धन्यवादः इति वदति - कार्यक्रमस्य आरंभे दीपज्वालनम् कुर्वंति - कार्यक्रमस्य अंते वंदनार्पणम् कुर्वंति - कक्ष्यायाः आरंभे शिक्षकः वाक्यम् वदति - कक्ष्यायाः अंते अभ्यासम् करयति - पूजायाः आरंभे विनायक स्तोत्रम वदंति - पूजायाः अंत आञ्जनेयस्तोत्रम वदंति - कविः कावस्य आंरभे मंगलाचरणं करोति - कविः कावस्य अंते अपि मंगलाचरणं करोति इदानीम् वाक्यम् वदंति वा कः वदति–
- अहम् भोजनस्य आरंभे अंते च हस्तप्रक्षालनं करोमि
सुभाषितम्
उपर्जितानां वित्तानां त्याग एकहि रक्षणम्। तडागोदरसंस्थानां परीवाद इताम्भसाम्॥ संपादितस्य धनस्य रक्षणं सतपात्रे विनियोगेन एत भवति स एव धनरक्षणस्य उत्तमः भार्गः–अत्र एकं उदाहरणं यता–तडागे विद्यमानं जलं अपेक्षायां सत्याम् यदा बहिर्गच्छति तदा एव तत्रत्यंम जलम् अपि शुद्धम् भवति तडागः अपि संरक्षितः भवति–अन्यथा तडागः मग्नः भवेत्–एवमेव संचितस्य धनस्य अपि त्यागेन एव रक्षणं भवति इति सुभाषितः तात्पर्यम् अस्ति।
वयम् इदानीम् एकम् दृष्यम् पश्यामः यत्र एतस्य उपयोगः भवति 1. मोः कृष्णमंगलम् कुत्र अस्ति 2. अष्टम मुख्यमार्गस्य आरंभे अस्ति–पत्रालय नवम् मुख्य मार्गस्य अंते अस्ति–धन्यवादः–स्वागतमः
कथा पूर्वम् भारते हर्षमहाराजस्य शासनम् आसीत्। तस्मिन् समये, चीनदेशस्य पर्यटकः ह्वेनस्वांग महोदयः भारतं आगतवान्। भारते सर्वत्र पर्यटनम् कृतवान्। भारतीय संस्कृतिम् अधीतवान् अत्रव्यानाम् जनानाम् विषये सम्यक परिशीलनं कृतवान्–अत्र ग्रंथानाम्–अमूल्यू वस्तुनां संग्रहणं कृतवानं–प्रस्थान समये ह्वेनस्वांग महोदयः हर्ष चक्रवतिनं दृष्टिवान्–स्व अनुभवम् उक्तवान्–महाराजाय धन्यवादसमर्पणम् अपि कृतवान्। महाराजः अपि अतीत संतुष्टः–ह्वेनस्वांग महोदयाय राज्यश्री नामकाम् नौकाम् क्षत्तवान। विंशति वीशन अपि ह्वेनस्वांग महोदयेन सह प्रेषितवान् प्रेषण समय हर्ष महाराजः वीरान उक्तवान्–भोः वीराः अस्याम् नौकायाम् अनेके धर्मग्रंथाः अनेकानि अनेकानि एतिहासिक वस्तूनि च संति एतनि च भारतीय संस्कृतैः प्रतीकानि अमूल्यानि च अतः एतेषाम् रक्षणम् भवताम् आद्यम् कर्त्तव्यम् इति हर्षमहाराजः समुद्रे यात्रा आरब्धः–अनेकदिन पर्यंतम् कोऽपि तिध्वेः न संजातः एकस्मिन् दिने समुद्रे चण्डमारूतः आरब्धः–नौका दोलायमाना संजाता नौका भग्ना भवेत् वा इति संशयः उत्पन्नः
भीतः प्रधान नाविकः उक्तवान इदानीम् नौका भग्ना भवेत प्राणान् रक्षंतु अत्र विद्यामानानि पुस्तकानि एतिहासिक वस्तूनि च समुद्रे क्षिपंतु–इत्युक्तवान् तदा योधनानयकः उक्तवान्–भोः वीराः–एतेषाम् धर्मग्रंथानाम् अमूल्य वस्तुनाम् तद्द्वारा भारतीय संस्कृतैः रक्षणम् अस्माकम् आद्यम् कर्त्तव्यम् तदर्थम् सर्वे सिद्धाः भवंतु–प्राणादपि कर्त्तव्यम् परिपालनीयम् इति तदा वीराः सर्वे एकैक सह तृणमित ष्टशरीरम् समुद्रे क्षिप्तवंतः संस्कृति रक्षणार्थम् स्वप्राणोना अपि समर्पितवंतः संस्कृति रक्षणार्थम् भारतीयानाम् कर्त्तव्यतत्परता दृष्टवंतः ह्वेनस्वांग महोदस्य नेत्रतः अश्रुप्रवाहः संजातः
14. दूरभाष (Telephone)
संस्कृत अनुवाद मैथिली अनुवाद अंग्रेजी अनुवाद
हरिः ओम्! हरि ओम! (नमस्कार) Hello!
एतद् महेश–महोदयस्य गृहं किम्? एठाह महेशक घर कतै अछि। Is this Mr. Mahesh’s residence?
एषा 341 7689 अस्ति किम्? एठा 2351 7689 की अछि। Is this 2351 7689?
संस्कृत–भारत्याः कार्यालयः किम्? संस्कृत भारतीक कार्यालय कतै अछि? Is it Sanskrit Bharati’s office?
कः सम्भाषणं करोति? कै बाजए छलौ? Who is speaking?
अहम् अरूणः वदामि। हम अरूण बाजए छलौ। I am Arun speaking.
केन सह वक्तुम् इच्छति? अहाँ ककरासँ बात करए चाहैत छलौ। With whom do you want to speak?
लतया सह वक्तुम् इच्छामि। हम लतासँ बात करए लए चाहैत छलौ। I want to speak to Lata.
कृष्णः गृहे अस्ति किम्? की कृष्ण घरमे अछि। Is Krishna at home?
क्षम्यतां, सः गृहे नास्ति। क्षमा चाहे छलहुँ, उ घरमे नहि अछि। Sorry, he is not at home.
कृपया एतं सन्देशं तं सूचयति किम्? कृप्या ओकरा लए कोनो सन्देश अछि तँ हमरा कहुँ। Would you give him this message please?
आम् एकं क्षणं तिष्ठतु। हँ, हम एक क्षणक बाद करैत छलहुँ। Yes, please wait for a moment.
तां दूरभाषां कर्तुं सूचयामि। हम अहाँक कतेक देरसँ फोन मिलाबे छलहुँ। I’ll tell her to ring you up.
भवतः दूरभाषासङ्ख्या का? अहाँक दूरभाषक संख्या की अछि। What is your phone number?
क्षम्यताम्, असम्यक् सङ्ख्या। क्षमा चाहैत छलहुँ, गलत नम्बर अछि। Sorry, Wrong number.
तस्य दूरभाषा व्यस्ता अस्ति। ओकर फोन व्यस्त अछि। His phone is engaged.
अस्माकं दूरभाषा निष्क्रिया अस्ति। हमर फोन निष्क्रिय भऽ गेल अछि। Our phone is dead.
किञ्चित् उच्चैः वदतु। कृप्या, जोरसँ बाजू। Please speak a little louder.
स्थापयामि किम्? की हमरा इंतजार करै पड़त। Shall I hang up?
ह्यः बहुवारं दूरभाषां कृतवान्। कोऽपि न उन्नीतवान्। हम काल्हि बहुत समयसँ फोन करैत छलहुँ। कोइ उठेबै नहि करैत छलै। I called many times yesterday. Nobody picked up the receiver.
वयं बहिः गतवंतः। We had gone out.
कृपया मोहनम् आह्ययति किम्? कृप्या, मोहनकेर फोन करू। Will you please call Mohan?
अस्तु, श्र्वः पुनः दूरभाषां करिष्यामि। ओके, हम दोबारा काल्हि आएब। Okey, I’ll again tomorrow.
तस्याः समीपे मम दूरभाषासङ्ख्या नास्ति। ओकरा पास हमर फोन नम्बर नहि अछि। She does not have my phone number.
दूरभाषा–सङ्ख्या कुत्र अस्ति? फोनक संख्या की अछि। Where is the telephone directory?
दूरभाषाकेन्द्रस्य सङ्ख्या का? दूरभाषकेन्द्रक संख्या की अछि। What is the number of the Telephone exchange?
28. अष्टाविंशतितमः पाठः
पूर्वतन् पाठे वयम् इत्योपि इत्यस्य प्रयोगं ज्ञातवंतः। इदानीम् तस्यैत पुनः स्मरणम् कुर्मः मम पुत्रः भोजनं कृतवान् अहम् इतोऽपि न कृतवती अहम् भगवद् गीतायाः श्लोकम् ज्ञातवती इतोऽपि तस्य अर्थम् न ज्ञातवती अहम् काशीनगरम् दृष्टवती इतोऽपि कन्याकुमारीम् न दृष्टवती ज्ञातम् वा इदानीम् भवंतः अपि एतादृश वाक्यानि वदंतु इतोऽपि अति उपयुज्य इदानीम् आरंभे अंते इत्यमेव अभ्यासं कुर्मः समायाः आरम्भे स्वागतयीतम् भवति समाया अंते वंदनार्पण भवति पुस्तकस्य आरंभे प्रस्तावनां इति भवति, पुस्तकस्य अंते समाप्रतं इति भवति इदानीम् भवतः अपि आरंभे अंते, इत्यअनयोः उपयोगम् कृत्वा वाक्यानि वदंतु, इदानीम् नूतनमेकम् अंशम् जानीमः, मम समीपेद्यनम् अस्ति चेत् आपणं गच्छामि नो चेत् न गच्छामि, विद्युत अस्ति चेत् दीपः ज्वलति नोचेत् न ज्वलति अहम् उपनेत्रम् धरामि चेत् पठितुम् शक्नोमि नोचेत् न शक्नोमिः - इदानीम् चेत् नोचे इति शब्दस्य कृत्वा भवंतः अपि वाक्यं वदंतु- इदानीम् अन्यम् एकम् अभ्यासं कुर्मः–अहम् वाक्यद्वयम वदामि, भवंतः योज्यित्ता वाक्यम् वदंतु पुस्तकम् अस्ति चेत् पठतु फलम् अस्ति चेत् खादतु भवान श्रांतः अस्ति चेत् निद्रां करोतु सा आगच्छति चेत् एतत् ददातु कन्याकुमारीम् गच्छति चेत् सूर्यास्तम् पश्यतु काशी गच्छति चेत् गंगास्नानम् करोतु शिशुः रोदनं करोति चेत् अंबा आगच्छति
चेत् नो चेत् उपयुज्य तत्र वाक्यानि तदंतु
I. एकं शब्दं उच्चारयति चेत् भारयामि–सर्वम् धनम् ददातु नो चेत्-
I. अस्य मूल्यम् किम् भोः–पञ्चदशरूप्यकाणि
1. पञ्चदश? मूल्यं बहुअधिकम भोः नैव श्रीमन् अल्पमेव 2.अहम् दशरूप्यकाणि ददामि। ददाति चेत् ददातु नो चेत् मास्तु 3.नैव भोः त्रयोदश रूप्यकाणि ददाति चेत् ददामि नो चेत् नास्ति 4.तथा चेत् मास्तु भोः 5.अस्तु भोः–दशरूप्यकाणि एत ददातु 6.ददातु 7.सर्वे एवमेव वदंति चेत् वयम् कथम् जीवामः 1. पाकः सिद्धः वा
2. पाकाशालायाम् किमपि नास्ति भवानं वस्तूनि आनयति चेत् अद्य पाकं करोमि नो चेत् अद्य उपवासः 3.अस्तु–आनयामि नन्दिनी–भोः नन्दिनी+किमर्थम् तावद् उच्चैः आह्वयति
पश्यतु–किमपि आनीतवान् अस्मि–किम् आनीतवान् - भवती एव पश्यंतु–
- अहो मुद् गदान्यं–गुरूः एतापि अस्ति एतत् सर्वम् कथम् आनीतवान्
- बहुकालात् आवयोः इच्छा किल आसीत् किला पायसम् कृत्वा खादनीयम् इति–अंतः एव अद्यं बहुपरिश्रमेण पञ्चदश रूप्यकाणि संगृहत्र एत आनीतवान्–इदानीम् भवती समीचीनम् पायसम् करोतु–आनंदेन खादावः अहम् पाकस्य आरंभमं करोमि–करोतु पायसम् सञ्जम भोः अत्रैव आनयतु–अत्रैव उपविश्य–सम्यक् स्वीकुर्मः - पायसम् बहुउष्णम् अस्ति - केला याः सुगंधः कथम् अस्ति बहुरूचिकरम् अस्ति इति भन्ये - कोऽपि आगतवान् इति भन्ये - किम् - पायसम् चलकद्वयम् परिभित एव अभवत - तत्र अपि तस्मै भवतं द्यातव्यः भवति - मावानेव द्वान न कोलितवान एव - भोः महाशयः
- भोः दुष्टे, मुर्खे मम मूर्खा इति वदति वा भवाम अपि एत दुष्टा
- न केवलम् दुष्टा भवती राक्षसी डाकिनी - यदि एवमेव वदति पश्यतु किम् करोमि इति मम राक्षसी इति वदति - किम् करोति भोः ताऽयतु यदि द्यैर्यम अस्ति - ताड्यामि किमर्थम् न - मारयति
- अहो असमये स्थानम आगंतम् भया - गच्छामि - अहो कथमपि–अतिथिः गतवान - कथम अस्ति मम उपायः - अहम सम्यक ताडितवान इव अभिनयं कृतवान - अहम् किम् अपि न्यूनावा - अहम् किम् रोदनं कृतवती एव अभिनयं कृतवती - भवान् ताडितवान् इव अभिनयं कृतवान्
- भवती ताडितवान् इव अभिनयं कृतवान्
- अहम अपि धावितवान् इव अभिनयं कृतवान्
- अहम् अत्रैव अस्मि सुभाषितम् तृणानि भूमिरूदकं वाक् चतुर्थी च सूंतता। एतान्यपि सतां गेहे नोच्छिद्यंते कदाचन॥ सत्पुषाणां गृहं कीदृशं भवति इति अस्मिम् श्लोके वणितं अस्ति - तृणानि इत्युक्ते उपवेषन करः भूमिः नामा उपवेस्तुम् स्थलम्
उदकम् इत्युक्ते पातु जलाम्
सूंतता वा इत्युक्ते मधुरं वचनं
एतानि चव्वारि सत्पुरूषाणाम् गृहे सर्वदा भवंति इति कथा
रामायणस्य कालः रामः रावणः हतवान् अनंतरम् अयोध्याम् प्रति आगतवान्–इदानीम् तत्र राज्याभिषेकः प्रचलति–श्रीरामः सर्वेषाम् कृते पारितोषिकम् दत्तवान् एकैकः अपि यतकिञ्चित् उपायनं प्राप्तवान एव इदानीम् आ ञ्जनेयस्य पर्यायः आगतः श्रीरामस्य पार्श्वे सीता आसीत् किला सा आञ्जेनाय मणिधर दंतवती आञ्जनेय मणिहारं स्वीकृतवान्–बहिर्गतवान् आञ्जनेयः बहिर्जत्वा एकं वृक्षं आरोहय उपविष्टवान्–एवमेव एकैकम् अपि मणि दृष्टवा परीक्ष्य अद्यः क्षिप्तवान्–इदानीम् एतत् सर्वम् एकः नागरिकः मार्गे गच्छन्–दृष्टवान् सः आञ्जनेयम् पृस्टवान् भो। आञ्जनेयः किम इदमभवान करोति नागरिकः पुनः पृच्छति–किम् इदम् मणीहारं स्वीकृत्य एकैकं मणिं दशति अनंतरम् अद्यः क्षिपति–किमर्थम् एवं करोति इति तदानीम् आञ्जनेयः वदति–अहम् मणि परीक्षां करोमि एवं किमर्थम्–इति नागरिकः पृष्टवान् आञ्जनेयः वदति–यत्र श्रीरामः न भवति तेन मणिणां मम किम् प्रयोजनम् सर्वे मणयः परीक्षिताः कुत्र अपि श्रीरामः नास्ति अतः अहम् क्षिपामि–इति सः आञ्जनेयः उक्तवान्। सर्वत्र श्रीरामस्य अनवेषणं करोति किम् भवान्। किम् भवतः शरीरे श्रीरामः अस्ति इति नागरिकः पृष्टवान तदा आञ्जनेयः वदति– आम् किमर्थम् नास्ति–पश्यतु इति स्वस्य दासः भेदनं कृतवान् तत्र श्रीरामः सीताया सह हलन् आसीत् तदा श्रीरामः तत्र आविर्भूतः भोः आञ्जनेय भवतः अभिभानेन अहम् तुष्टः अस्मि इति आशीषा तम् अनु गृहीतवान्।


15.वाणिज्यम् (Commerce)
संस्कृत अनुवाद मैथिली अनुवाद अंग्रेजी अनुवाद
पलाण्डुमूल्यं किम्? प्याजक दाम की अछि। What is the price of onion?
षट् रूप्यकाणि प्रति पादम्। छः टका 250 ग्रामक दाम अछि। Six rupees for 250 grams.
नारङ्गफलानि संति किम्? अहाँक लग नारंगी अछि। Do you have oranges?
आम्, संति। हँ, हमरा लग अछि। Yes, I have.
द्वादशकस्य किं मूल्यम्? एक दर्जनक की दाम अछि। What is the price of dozen.
द्वादशकस्य विंशतिः रूप्यकाणि। 20 टका एक दर्जनक दाम अछि। Twenty rupees a dozen.
मह्यं द्वादशकद्वयं ददातु। कृप्या, हमरा दूइ दर्जन दऽ दिअ। Give me two dozens please.
1किलो मुद्गदालं ददातु। एक किलो मूंगक दाल सेहो दिअ। Give me 1 kg green grams.
तण्डुलाः सम्यक् न सन्ति। चावल अच्छा स्वादक नहि अछि। The rice is not of good quality.
एतत् बहु महार्हम् अस्ति। ई तँ बड्ड महग अछि। This is very costly.
‘नीम’ दंतफेनः अस्ति किम्? अहाँक नीप टूथ–पेस्ट चाही। Do you have ‘Neem’ tooth- paste.
एतत् फेनकं मास्तु। हमरा साबुन नहि चाही। I don’t want this soap.
शर्करा कियत् ददामि? अहाँ हमरा कतना चीनी दऽ रहल छी। How much sugar shall I give?
किलोद्वयं ददातु। हमरा दूइ किलो दिअ। Give two kilos.
एतत् वस्त्रं कुत्र क्रीतवती? अहाँ इ कपड़ा कतेक लेलिए। Where did you buy this cloth?
तस्मिन् आपणे वस्त्रवैविध्यं भवति। अहाँ उ दुकानपर कपड़ाक कतेक प्रकार रहै। You get variety of cloth in that shop.
भवान् बहु मूल्यं वदति। उ अहाँसँ बड्ड ज्यादा टका लऽ लेलक। You tell a very high price.
एतत् पुस्तकम् अस्ति किम्? अहाँक इ किताब चाही। Do you have this book?
क्षम्यतां, सद्यः नास्ति। क्षमा चाहे छलहुँ, आब हमरा एकर जरूरत नहि अछि। Sorry, we don’t have now.
कदा लभ्येत? इ कतै उपलब्ध अछि। When will it be available?
प्रायः दिनद्वयांतरम्। दूइ दिनक बाद आबू। May be after two days.
एतावता न्यूनमूल्येन अन्यत्र कुत्राऽपि न लभ्यते। एतेक कम दामपर कोनो समान कतै मिलति अछि। You won’t get it at such a low price anywhere else.
पञ्चाशत् रूप्यकाणि स्वीकरोतु। पचास टका लऽ लिअ। Take fifty rupees.
न,न,तत्र विवादः नास्ति। मूल्यं निश्चितम्। नहि, बेइमानी नहि करब कृप्या, एकर दाम निश्चित् अछि। No, no bargaining please. The price is fixed.
कृपया प्राप्तिपत्रं ददातु। कृप्या, हमरा रसीद दिअ। Please give me a receipt.
भवत्याः किम् आवश्यकम्? अहाँ की चाहे छ्लौ। What do you want?
निमेषद्वयं तिष्ठतु, ददामि। अहाँ दूइ मिनटकेर लेल रूकू हम दै छलौ। Wait for two minutes, I’ll give.
पार्श्वापणे पृच्छतु। कृप्या दोसर दुकानपर पुछु। Please ask in the next shop.
मम गणनां समापयतु भोः शीघ्रम्। कृप्या हमर गणना जल्दी करू। Please settle my account quickly.
उत्तमं नास्ति चेत् प्रत्यर्पयिष्यामि। इ अच्छा समान नहि अछि। हम एकरा वापस करैत छलौ। If it’s not good, I’ll return it.
गणनायां दोषं कृतवान्, एकरूप्यकं न्यूनम् अस्ति। हमरासँ गलती भऽ गेल गणना करैमे एकरामे एक टका कम हैत। There’s a mistake in the calculation, one rupee is less.
29.नवविंशतितमः पाठः
पूर्वतन पाठे वयम् चेत् नो चेत् इति विषयम् ज्ञातवंतः। इदानीम् तस्मित्रेव विषये किञ्चित् इत अभ्यासं कुर्मः अहम् शब्दयम वदामि–भवन्तः चेत् भोजयित्वा वदंतु अहम् पिपासा जलम् इति वदामि भवंतः पिपासा अस्ति चेत् जलम् पिबामि इति वदन्तु। वदंति वा बुभुक्षा अस्ति चेत् भोजनं करोमि विद्युत अस्ति चेत् दूरदर्शनम् पश्यामि–जलम् अस्ति चेत् वस्त्रम् प्रक्षालयामि। वृष्टि अस्ति चेत् छत्रम् नयामि। निर्वाचनम् अस्ति चेत् मतदानम् करोमि। भवान शीघ्रम् गच्छतु नो चेत् पिता तर्जयति औलायम स्वीकरोतु नोचेत् ज्वरः वर्धते, सम्यक पठतु नो चेत् उत्तीर्ण न भवति, वृक्षारोपणम् करोतु नोचेत् वृष्टिः न भवति, अध्यायनम् करोतु नो चेत् मूर्खः भवति
- महोदयः मम रामायणम् पुस्तकम् आवश्यकम् कृप्या ददातु वा
- एतत् मम स्वकीयम् पुस्तकम् अद्य एकवार मेव ददामि एकवारम् ददामि–पुनः न ददामि–स्वीकरोतु।
अहम् द्विवारम् दंत धावनम् करोमि
अहम् द्विवारम् शब्दम् कृतवान्
अहम् त्रिवारम् आहारम स्वीकरोमि अहम् वदामि भवंतः वदंतु एकवारम्/द्विवारम्/त्रिवारम्/चतुर्तारम्/पञ्चवारम्/षडवारम्/सप्तवारम्/अष्टवारम्/नववारम्/दशवारम् अहम् एकम् वादामि नावंतः वारम् योजयित्वा वदंति वा एकम्/द्वे/त्रीणि/चव्वारि/पञ्च/षड/सप्त/अष्ट/नव/दश/- इदानीम् एकम् नूतनम् अभ्यासं कुर्मः–अहम् कः–किम् कृतवान् इति वाक्यम् वदामि वाक्यस्य अनंतरम संख्याम अपि वदामि भवंतः वाक्यम् सम्पर्क कुर्वंतु–वरम् इति योजयित्वा–कर्वंति वा–उदाहरणार्थम्–कालकः शालम् गच्छति एकम्–बालकः एकवारम् रालाम् गच्छति। सः भोजनम् करोति–एकम् सः एकवारम् भोजनम् करोति अहम् एकम् विनोदकणिकाम् वदामि–एकः विद्यालयः विद्यालये एकः छात्रः उक्तवान्–अस्माकम् अध्यायकस्य वर्षे द्विवारमेव कोपः आगच्छति–इति–अन्यः छात्रः उक्तवान् एवम् वा–आम्–प्रथमः उक्तवान्–एकवारम् कोपः आगच्छति चेत् सण्मासपर्यंतम् तिष्ठति–अस्तु। इदानीम् अहम् उत्तरम् वदामि–उत्तरस्य प्रशनम् पृच्छंति वा।
त्रयोदशवारम् सूर्यनमस्कारम् करोति–
भवान सप्ताहे कतिवारम् मंदिरम् गच्छति सज्जनाः कतिवारम् वदति एकवारम् सम्भाषणसंदेशः मासे कतिवारम् एकवारम् प्रकाशितः भवति माता दशवारम् पठतु इति वदति दिने द्विवारम् वार्त्ताम खुनोमि–
- बाबर बहुवारम् भारतस्य उपरि आक्रमणस्य कृतवान्
- भवान् कतिवारम् स्नानम् करोति अहम् द्विवारम स्नानम् करोमि इदानीम् किञ्चित् अभ्यासं कृतवंतः–भवंतः वाक्यम् वदंति वा–भवंती वदतु–
वयम् इदानीम् एकैकम् शब्दम योजयित्वा दीर्घम् वाक्यम् रचयितुम शक्नुमः–तादृशम एकम् अभ्यासम् वयम् इदानीम् कुर्मः–अहम् एकम् शब्दम् वदामि–अन्यएक शब्दम् योजयंति वा–
खादितवान्–कः खादितवान्
भीमः खादितवान्–घटोत्कचः खादितवान्
रामः खदितवान् – किम् रामः फलानि खादितवान्
तम्बूलम् खादितवान्
इदानि एतानि त्रीणि पदानि न परिवर्त्तनीयानि अन्यद् एकम् पदम् योजयितुम्
रामः ह्यः फलम् खादितवान्
अनंतरम् रामः ह्यः हस्तेन फलम् खादितवान्
रामः ह्यः हस्तेन गृहे फलम् खादितवान् रामः ह्यः हस्तेन पठनंतरम गृहे फलम् खादितवान्
सुभाषितम्
आत्मार्थ जीवलोकेऽस्मिन को न जीवति मानवः। परं परोपकारार्थं यो जीवति स जीवति॥
सुभाषितस्य अर्थः एवम् अस्ति। एवस्य निमित्तम् सर्वे मानवाः जीवंति। अत्र आश्चर्यम् किमपि नास्ति किंतु यः अन्येसाम् उपकाराय सेवायै – संतोपाय–हिताय जीवति–सः एव वास्तविक तथा जीवति–तस्य जीवनमेव धन्यम्–इति–
वयम् इदानीम् एकम् दृश्यम् पश्यामः–यत्र वारम् दूत्यस्य बहुवारम् प्रयोगः भवति
1.रञ्जनी–रञ्जनी–रञ्जनी 1.कतिवारम् आह्वयामि 2.किम अम्बा 1.पूर्वपाठः अस्ति खलु–पुस्तकम् उद्घाटयतु
1.एतम् पाठम् एकवारम् पठतु
2.अद्य गणितः पाठः द्विवारम् लेखनीयः अस्ति अहम् गणित सूत्रम् न स्मरामि एत 1.तत्र किमस्ति। दशवारं तदेत पठतु–तदा स्मरतुत शक्नोति
2.अस्तु।
कथा
इदानीम् एकाम् कथाम् वदामि कश्चन् महाराजः–सः बहुपरिश्रमेण राज्यम् परिपालयति स्म प्रजानाम् हितार्यम् बहुधा प्रयत्नम् करोति स्म तथापि सर्वदा महाराजस्य समस्याः–समस्यानाम् परिहारार्थम् महाराजः प्रयत्नं करोति–तथापि नूतनाः नूतनाः समस्याः आगच्छंति स्म–महाराजः श्रांतः सः स्व गुरोः समीपम् गतवान्–गुरूः एकस्मिन् अरण्ये वासम् करोति स्म–महाराजः गुरूसमीपम् गत्वा स्वकष्टानि निवेदितवान्–गुरूः उक्तवान्–एवम् चेत् राज्यम् त्यजतु–महाराजः उक्तवान् कथम् राज्यम् व्यजामि–राज्ये इतोऽपि अराजकता अधिका भवति–सर्वम् विपर्यस्तम् भवति एवम् वा तर्हि भवतः पुत्राय राज्यम् ददातु इति गुरूः उक्तवान् महाराजः वदति मम पुत्रः बालकः सः राज्यपरिपालने असमंर्थः–इति एवम् चेत् एकम् कार्यम् करोतु–
संपूर्णम् राज्यम् महाम ददातु–अहम् परिपालयामि–महाराजस्य बहुसंतोषः–निश्चयेन ददामि–भवते राज्यम् ददामि–तर्हि जलम् आनयति–भवते राज्यम् दत्तवान् अस्मि–इदम् न मम इत्युक्तवा महाराजः दानम् कृतवान्–गुरूः पृच्छति–भवान् इदानीम् कुत्र गच्छति–महाराजः उक्तवान् अहम् राज्यं गच्छामि–धनकोलतः किञ्चित् धनम् स्वीकरोमि–अन्यदेशम् गत्वा वाणिज्यम् करिष्यामि–गुरूः उक्तवान् धनकोषः मम–राज्यम् अपि मम एव भवान् कथम् धनम् स्वीकर्त्तुम शक्नोति–क्षम्यताम् अहम् किम् करोमि–तर्हि एकम् कार्यम् करोतु–अहमतु संन्यासी–राज्यपालनस्य व्यवस्थायाम् कर्त्तुम् अहम् अशक्तः–मम एकः उत्तमः सदायकः आवश्यकः भवान् मम सहायकः भवतु–राज्यम् गच्छतु–राज्यपरिपालनम् करोति अहम् वैतनम् दास्यामि–इति गुरूः उक्तवान् महाराजः अंगीकृतवान्–राज्यम् गत्वा राज्य परिपालनम् आरब्धवान–मासद्वयम् अतीतम्–गुरूः राज्यम् गतवान् महाराजम् दृष्टवा कुशल प्रश्नं कृतवान् कथम् चलति–स्वस्थं चलति वा–कस्टम अस्ति वा महाराजः उक्तवान मम किमपि कस्टम नास्ति–अहम् तु सेवकः–अहोरात्रम् अश्रांतम् परिश्रमम् करोमि–किंतु कष्टम्/ सुखम्/ दुखम्/ दानिम् मम् न बांधते। गुरूः हसन् उक्तवान् सहोदर। अयमेव कर्मयोगः–इदमन् मम अति भावेन कार्यम् कुर्मः चेत् कष्टशतानि अपि सोठुम सामर्थ्यम् आगच्छति।
16. वातावरणम् (Weather)
संस्कृत अनुवाद मैथिली अनुवाद अंग्रेजी अनुवाद
वायुः एव न वाति। हवा एतऽ नहि बहैत छलै। There’s no breeze at all.
किम् एषा उष्णता! कि, गर्मीक मौसम अछि? What sultry weather it is!
किं भोः भवान् स्वेदेन क्लिन्नः अस्ति। Hey, you are soaked with perspiration.
घर्मो घर्मः। Very hot indeed!
आरात्रि वृष्टिः आसीत्। भरि राति पानि पड़ैत रहल। It rained the whole night.
प्रातः आरभ्य एवमेव वृष्टिः। अखन जे पानि पड़ रहल अछि इ तँ भोर खन जे पानि पड़ैत छलै तहने लागे छलै। It has been raining like this since morning.
महती वृष्टिः। बड्ड जोरसँ पानि पड़ैत छलै। Heavy rains.
यद्वा तद्वा वृष्टिः। मुसलाधार वर्षा भऽ रहल अछि। It rains cats & dogs.
अत्र वायुः सुष्ठु वाति। ऐतऽ हवा शनैः–शनैः बहैत छलै। Pleasant breeze here.
शैत्यम् अहो शैत्यम्। It is extremely cold.
अद्य किञ्चित् शैत्यम् अधिकम्। It is a bit colder today.
ह्यः तत्र हिमपातः अभवत् इति श्रुतवान्। I heard they had a snowfall yesterday.
भवतः वृष्टिप्रावारकं मा विस्मरतु। अहाँ अपन रेनकोट नहि बिसरब। Don’t forget your raincoat.
समुद्रतटप्रदेशे झंझावातः अस्ति। समुद्रतटक प्रदेशमे मानसून आबिते रहैत छलै। There is a cyclone in the coastal region.
30. त्रिंशत्तमः पाठः
अद्य संभाषणस्य अभ्यासम् कुर्मः वा अस्तु कुर्मः–इदानीम् दीर्घम् वाक्यम् रचयामः आरंभम् अहम् करोमि–अनंतरम् भवंतः वदनु–
प्रेषितवान्–अन्यम् शब्दम् योजयित्वा वाक्यम् वदंतु–कः वदतु–वदतु गोपालः प्रेषितवान्
मुकुन्दः पत्राणि विदेशम् प्रेषितवान्
मुकुन्दः पत्राणि विदेशम् कदा प्रेषितवान् मुकुन्दः पत्राणि विदेशम् सायंकाले/प्रातः प्रेषितवान् मुकुन्दः पत्राणि विदेशम् ह्यः प्रेषितवान
मुकुन्दः पत्राणि विदेशम् कथम् प्रेषितवान मुकुन्दः पत्राणि विदेशम् हस्तेन/शीघ्रम/विमानेन प्रेषितवान् - यः अंते उपविष्टवान् सः बिपिनः य आरंभे उपविष्टवान् सः मञ्जूनाथ - यः कुम्भम् करोति सः कुम्भकारः
- यः कृषिम् करोति सः कृषिकः - यः शिल्पम् करोति सः शिल्पकारः - यः वाणिज्यम् करोति सः वणिकः - यः सः एतस्य अभ्यासं पुनः कुर्मः
- यः चित्रम् करोति सः चित्रकारः अहम् वदामि - यः चित्रम् करोति सः चित्रकारः भवंतः वदंतु - विनोदम् करोति विदूषकः - काव्यम् लिखति कविः
- गायति गायकः
- यः लिखति सः लेखकः
- विद्यार्जनम् करोति विद्यार्थी - पाकम् करोति पाचकः
- भिक्षाम् याचते भिक्षुकः - वितरति वितारकः - अभिनयम् करोति अभिनेता
- सेवाम् करोति सेवकः
- चिकित्साम् करोति चिकित्सकः
- कर्म करोति कर्मकारः - वस्त्रं प्रक्षालयति रजकः
- लोहम् करोति लोहकारः - वादयति वादकः - युद्धम् करोति योद्धा - अर्चकं करोति अर्चकः
- संशोधनं करोति विज्ञानी - क्रीडति क्रीडालुः - सीवनं करोति शोचिकः - तक्षति तक्षकः
आरंभे या उपविष्टती अस्ति सा गौतमी अंते या उपविष्टा अस्ति सा शालिनी अंते या उपविष्टवती अस्ति सा शालिनी - या मालाम् करोति सा मालाकारी - या भिक्षाम् याचते सा भिक्षुकी - या गायति सा गायिका - या शिक्षयति सा शिक्षिका - या वाहनम चालयति सा चालिका - या वाद्यम वादयति सा वादिका - या अभिनयम् करोति सा अभिनेत्री - या लिखति सा लेखिका पुस्तकस्य पार्श्वे यत् अस्ति तत् फलम् पेटिकायाः उपरि यत् अस्ति तत् करवस्त्राणि अहम् यत् वदामि तत् श्रुणतंतु अहम् यत् वदामि तत् पश्यमेव अहम् यत् पठामि तत् संस्कृतमेव इदानीम् अहम् एकाम् प्रहेलिकाम् वदामि अपदो दूरगामी च
साक्षरो न य पण्डितः।
अमुखः स्फुटवका य
यो जानति स पण्डितः॥
एकः अस्ति–तस्य अपदो–तस्य पादः नस्ति सः दूरम् गच्छति, साक्षरो सः तस्य भुखम् नास्ति, स्फुटवक्ता सम्यक् वदति यः एतम् जानाति सः पण्डितः, कः जानाति अत्र–समपत्रम्–पोस्टकार्ड
1. तत्र नागेन्द्र पाण्डयः कः
2. यः पूजाम् कुर्वन अस्ति सः नागेन्द्र पाण्डयः
3. लोखन पाण्डयेः कः
1. यः सोपाना नाम् उपरि स्थितवान् अस्ति सः लोखन पाण्डयः
2. निर्मलाः का
1. या पीतवर्णाम् शातिकाम् कृतवती अस्ति सा एव निर्मला
सुभाषितम्
गच्छन् पिपीलको याति योजनानाम् शतान्यपि अगच्छन् वैनतोयोपि पदमेकम् आगच्छति–
तस्य अर्थः एवम् अस्ति। पिपीलकः नाम् लघुः जंतुः–सः यदा प्रयत्नशीलः भवति सः शतम् योजनानि अपि गंतुम् शक्नोति–वैनतैयः सः बलवान् करूड़ः सः प्रयत्नं यदा न करोति सः बलवान् अपि एकम् पदम अपि अग्रे गंतुम् न शक्नोति। अतः अस्माभिः सर्वदा प्रत्यनः करणीयः एव।
कथा
कश्चन् ग्रामः। तत्र एकस्मिन् परिवारे सप्तसोदराः आसन्। ते सर्वे अलसाः। किमपि कार्यम् न कुर्वन् स्म। कदाचित् तेषाम् इच्छां अभवत्। पायसम् खादनीयम् इति। ते कथञ्चित् पायसम् अपि कृतवंतः किंतु शर्करा एव गृहे नास्ति इति तर्हि अनंतरम ज्ञातम। इदानीम् कः आपणम् गत्वा शर्करां आनयति इति तेषु, मध्ये विवादः संजातः–तदानिम् तेषु अन्यतमः उपायमेकम सोचितवान् वयम् स्थालिकाषु पायसम् पूरयामः–ताषाम् स्थालिकानाम् पुरतः उपविष्म्रामः यः प्रथमम् एकम् शब्दम् उच्चारयति सः विपणिम गच्छति इति। ते सर्वेपि एतत् उपायम अंगीकृत्य तथा एव स्थालिकानाम् पुरतः उपविष्टवंतः। ते महा अलसा खलु। अतः एव एक शब्दं अपि ते न उत्सादितवंतः। अत्रांतरे तत्र केचन् शनुकाः आगताः निश्चलम् उपविष्टवान् तान् अलसान् दृष्टवा एते मृताः इति मत्ता सर्वम् पायसम् खादितवंतः परस्परम् अभिनंददितवंतः च। तत्पश्चात् एकः शनुकः अललेषु अन्यतमस्य म्रतस्य लेहनम् कृतवान। तदा सः क्रोधेन् रे दुष्ट! एतावतं पर्यंतम् सर्वम् पायसम् खादितवान् आगतवान् वा। इति क्रोधेन् सः अनुक्रोशन उत्यितवान्। तदा अन्ये सर्वेपि उत्याय एक कंथेन एलः संभाषणं कृतवान्–एषः संभाषणम् कृतवान् इति कथितवंतः–तदानिमेव पार्श्वश्व–प्रकोष्ठे सुप्तः तेष्तम् पिता जागरितः–सः कोलाहलम् श्रुत्वा बदिः आगतवान् तदानिम् सः ज्ञातवान–तत् ज्येष्टस्य पुत्रस्य कपाले चपदेकाम दत्वा–रे मूर्ख–भवान् ज्येष्ठः खलु–भवता शर्करा आने तव्या असीत्। भवतास्म् आलस्य कारणात् एव अद्य शुनकाः सर्वम् पायसम् खादित्वा गतवंतः इति। आलस्यम् हि मनुष्याणान परम शत्रुः। तत् ज्येष्ठः क्षमाम् वाचितवान्। अन्ये अपि तम अनुश्रुतवंतः इति उक्तवान् ज्येष्ठः पुत्रः तु क्षमाम् याचितवान्। अन्ये अपि तम अनुश्रुतवंतः इति उक्तवान् ज्येष्ठः पुत्रः तु क्षमाम प्राथितवान्–अन्ये अपि तम अनुश्रुतवंतः–तदारभ्य सर्वे सोदराः परिश्रमेण कार्यम् कुर्वन् स्म।

17. भोजनम् (Food)
संस्कृत अनुवाद मैथिली अनुवाद अंग्रेजी अनुवाद
अद्य कः अल्पाहारः/प्रातराशः? हमरा सब आइ खन नास्तामे की खाएब। What do we have for breakfast today?
पुनः सुपिष्टिकं मास्तु भोः। कृप्या, ब्रेड दोबारासँ नहि देब। Please, not bread again.
अद्य अल्पाहारार्थम् उपमा अस्ति। आइ खन उपमा नास्तामे अछि। Today there s Upama for breakfast.
अम्ब, बुभुक्षा भवति। माए, हम बहुत भुखल छी। Mother, I am hungry.
आगच्छतु, परिवेषणं करोमि। आबे छलहुँ, हम अहाँक दे छलौ। Come, I’ll serve you.
पाकः सिद्धः किम्? की खाना तैयार भऽ गेल ये। Is the food ready?
मम तु अतीव–बुभुक्षा। हमरा बड्ड जोरसँ भूख लागल अछि। I am very much hungry.
व्याघरणं कृतं चेत् पाकः सिद्धः एव। The food is ready, but for seasoning.
पाकः तदा एव सिद्धः। खाना क्तेक देरिसँ तैयार अछि। Food is ready since long.
स्थालिकाः स्थापिताः किम्? थाली सब राखि देलौ कि? Have the plates been kept?
सर्वे मिलित्वा एव भोजनं कुर्मः। सभ गोटे मिल कऽ खाना करू। Let us all dine together.
एकं चषकम् आनयतु। कृप्या एकटा गिलास आनब। Please bring a glass.
हस्तौ प्रक्षलितवान् किम्? की अहाँ अपन हाथ धोए लेलो। Did you wash your hands?
परिवेषणं कृतं, शीघ्रम् आगच्छतु। खाना कनीसन तेजीसँ परोसु। Food has been served come quickly.
कियान् विलम्बः भोः, शीघ्रम् आगच्छतु। किऐक विलंब भऽ रहल अछि, कनेक जल्दी करू। How long will you take? Come quickly.
पाकः शीतलः भवति। खाना ठंडा भऽ जाएत। The food is getting cold.
आगच्छतु, भोजनं कुर्मः। आबू – आबू खाना खाएक लेल। Come let’s eat.
इदमिदानीं भोजनं समाप्तम्। हमर खाना तुरंत समाप्त भऽ गेल। Just now I had food.
आगच्छतु, अस्माभिः सह भोजनं करोतु। हम आबे छलौ, सब गोटे साथमे भोजन करब। I come, have food with us.
मम भोजनम् अभवत्। I have had food.
अस्तु, तर्हि केवलं पायसं वा स्वीकरोतु। Okey. At least you have payasam (porridge).
पायसं मह्यं बहु अरोचत। I liked payasam very much.
अम्ब, मह्यम् इतोऽपि आवशकम्। Mother, I want some more.
मम पिपासा अस्ति। हम बड्ड पियासल छी। I am thirsty.
चषके जलं पूरयतु। कृप्या गिलासमे पानी डालि देब। Please, fill water in the glass.
अन्नं बहु उष्णम् अस्ति। भात बड्ड गरम अछि। The rice is very hot.
‘छोले’ व्यञ्जनं रूचिकरम् अस्ति। ‘Chole’ is very tasty.
व्यञ्जने लवणं न्यूनम् अस्ति। There is less salt in the curry.
अद्य किमपि रूचिकरं नास्ति। Nothing is tasty today.
रोटिका आवश्यकी किम्? अहाँकेँ रोटी चाही की? Do you want roti?
आम्, परिवेषयतु। हँ, कृप्या करि कऽ। Yes, please.
मह्यम् अन्नम् इतोऽपि परिवेषयतु। Please give me some more rice.
तत् मरीचिकायाः उपसेचनं पुनः परिवेषयतु। Please serve that chilly–chutney again.
आम्रस्य अवलेहः बहु कटु अस्ति। The mango pickle is very pungent.
सूपः अस्ति किम्? Do you’ve some ‘daal’?
अहं सारं न इच्छामि। I don’t like ‘saar’ (soup).
मधुररोटिकां पुनः स्वीकरोतु। Have sweet roti again.
स्वलपं परिवेषयतु, तावत् न आवश्यकम्। Serve a little please, that much is not necessary.
बहु परिवेषयतवती। You’ve served too much.
अधिकं नास्ति भोः। It’s not much.
किं भोः सङ्कोचम् अनुभवति किम्? Hey, do you feel shy?
निःस्सङ्कोचं भोजनं करोतु। Please help yourself, no formality.
सङ्कोचः मास्तु यत् आवश्यकं तत् पृच्छतु। Don’t feel shy ask whatever you want.
न रोचते किम्? Don’t you like it?
किं भोः, भवान् तु किमपि न खादति। Hey, you are not eating anything.
अहं मधुरं न खादामि। I don’t eat sweets.
दध्यन्नं परिवेषयामि किम्? Shall I serve curd–rice?
तक्रम् इच्छति किम्? Do you want butter–milk?
आम्ररसः बहु मधुरः। Mango–juice is very sweet.
भवता वक्तव्यम् आसीत् खलु। You did not serve ghee.
घृतं न परिवेषितवती। You should have told me.
एतस्य रूचिं पश्यतु। Please taste this.
किञ्चित् शर्करां योज्यतु सम्यक् भवेत्। Add a little sugar, it’ll be alright.
एतत् तिक्तम् अस्ति। This is bitter.
अम्ब, मम एतत् मास्तु। Mother, I don’t want this.
भोजनं सम्यक् करोति चेत् मधुरं ददामि। I’ll give you a sweet if you eat well.
स्थालिकायां यत् अस्ति तत् सर्वं समापनीयम्। You’ve to finish everything that is on the plate.
एतत् मह्यं न रोचते। I don’t like this.
सम्यक् चर्वणं करोतु। Chew well.
किञ्चित् स्वीकरोतु। Have a little.
मास्तु, एतावत् पर्याप्तम्। No, this is enough.
अद्य मम म्ध्याह्नभोजनं विलम्बेन अभवत्। Today I had very late.
अद्य पाकः रूचिकरः अस्ति। Food is tasty today.
अद्य भूरिभोजनम् आसीत्। Today there was a grand feast.
कः जलम् आवश्यकम् इति उक्तवान्? Who asked for the food?
भोजनम् अरोचत् किम्? Did you like the food?
आम्, बहु अरोचत्। Yes, I liked it very much.
31. एकत्रिंशत्तमः पाठः

18. समयः (Time)
संस्कृत अनुवाद मैथिली अनुवाद अंग्रेजी अनुवाद
कः समयः? What is the time?
एकवादनम्। One o’clock.
तस्याः रेलयानं कदा आगमिष्यति? When will her train come?
त्रिवादने आगमिष्यति। It will come at three o’clock.
अहं द्विवादने भवतः गृहम् आगच्छामि। I’ll come to your home at 2 o’clock.
सपादद्विवादने गृहतः प्रस्थानं कुर्मः। We will leave 2:15
सार्धपञ्चवादने वयं तत्र प्राप्स्यामः। We will reach there at 5:30
सार्धएकवादने सः गृहे भविष्यति। He will be at home at.
कार्यक्रमस्य आरम्भः कदा? When will the programme begin?
पादोनषड्वादने इति उक्तवान्। He told me at quarter to six.
सार्धद्विघण्टात्मकः कार्यक्रमः। Two & half hours’ programme.
संस्कृतवार्ताः सायं दशाधिक – षड्वादने। Sanskrit news at 6:10 in the evening.
शाला दशवादनतः खलु? School starts at 10 o’clock, isn’t it?
इतोऽपि यथेष्टं समयः अस्ति। There is still enough time.
यथार्थः समयः कः? What is the exact time?
सः षड्वादनतः सप्तवादनपर्यंतं योगासनं करोति। He does ‘yoga’ from 6 to 7.
द्वाविंशत्यधिक–षड्वादनस्य स्थानीयरेलयानं गतं किम्? Has the local train for 6.22 gone?
पञ्चत्रिंशत्–अधिक चतुर्वादने मतगणना आरम्भः। The counting begins at 4:35.
रविवासरे कः दिनाङ्कः। What is the date on Sunday?
रविवासरे चतुर्विंशतितमदिनाङ्कः। Sunday is twenty fourth.
पञ्चदशदिनाङ्के कः वासरः? What day is it on fifteenth?
भवतः शाला कदा आरब्धा? When did your school begin?
भवतः जन्मदिनाङ्कः कः? What is your date of birth?
रात्रौ पादोनएकवादने सा वार्ता आगता। That news came at 12:45 at night.
समये आगच्छतु। Come in time.
19. पितरः पुत्राः च (Parents & children)
संस्कृत अनुवाद मैथिली अनुवाद अंग्रेजी अनुवाद
अम्ब, अहं क्रीडितुं गच्छामि। Mother, I am going out for playing.
शीघ्रं प्रत्यागच्छतु। Come back quickly.
बहु विलम्बेन मा आगच्छतु। Don’t be too late.
पितः, अत्र भवतः हस्ताङ्कनम् आवश्यकम्। Father, your signature is necessary here.
तत् अत्र आनयतु। Bring it here.
भवता बहु एव न्यूनाः अङ्काः प्राप्ताः एतस्यां परीक्षायाम्। You’ve scored very low marks in this examination.
शिक्षकः सम्यक् न पाठयति एव। The teacher does not teach well.
भवान् मां पूर्वं किमर्थं न उक्तवान्? Why didn’t you tell me earlier?
किम् अभवत्? किमर्थं रोदनम्? What happened? Why do you cry?
एषः सोपानतः पतितवान्। He fell from the staircase.
अम्ब, अत्र वेदना भवति। Mother, it’s paining here.
आगच्छतु, औषधं लेपयामि। Come, I will apply some medicine.
गत्वा शयनं करोतु। Go to bed now.
एतानि वस्त्राणि परिवर्तयतु। Change these clothes.
अम्ब, मम समवस्त्रं कुत्र अस्ति? Mother where is my uniform?
कपाटिकायां पश्यतु। See in the cupboard.
पितः, मम कृते एतादृशं क्रीडनकम् आवश्यकम्। Father, I want a toy like this.
अस्तु, पश्यामः। Okey. We will see.
अम्ब, वेणीबन्धं करोतु, शालायाः विलम्बः भवति। Mother plait my hair, it’s getting late for school.
स्नानं कृतवान् किम्? Did you take bath?
हस्तौ सम्यक् प्रक्षालयतु। Wash your hands properly.
प्रथमं शोरोमार्जनं करोतु। First dry your hair.
आर्द्रवस्त्रं मा धरतु। Don’t wear wet clothes.
युतकस्य कुड्मान् योजयतु। Button up your shirt.
गृहपाठः समाप्तः किम्? Have you finished your homework?
तर्हि प्रथमं गृहपाठं समापयतु। Then first finish your homework.
भोजनसमये आह्वयामि, गच्छतु इदानीम्। Go now, I shall call you when it’s time to eat.
अम्ब, अद्य विद्यालये किम् अभवत् जानाति किम्? Mother do you know what happened in school today?
वदतु भवती। You tell me.
शालास्यूतं स्वस्थाने स्थापयतु। Keep the school bag at it’s place.
भवान् उत्तमः बालः। You are a good boy.
भवान् एतावत् पर्यंतं कुत्र आसीत्? Where were you till now?
अत्रैव आसम्। I was very much here.
मित्रेण सह गतवान् आसम्। I had gone with my friend.
अध्ययनं किमपि नास्ति किम्? Don’t you have anything to study?
परीक्षारम्भः कदा? When does the examination begin?
पितः, मम एकं नूतनं युतकम् आवश्यकम्। Father, I want a new shirt.
गतसप्ताहे एकं क्रीतवान् खलु। You bought one in the last week, didn’t you?
निखिल, आपणतः कतिचन वस्तूनि आनयति किम्? Nikhil, will you bring a few things from the shop?
वस्तूनि स्वास्थाने स्थापनीयानि इति कतिवारम् उक्तवती? How many times did tell you to keep things in their respective places?
अद्य महाविद्यालयं न गच्छति किम्? Are you not going to college today?
न, अद्य सर्वे मिलित्वा विजयस्य गृहं गच्छामः। No, today we are all going to vijay’s home.
किं निमित्तम्? For what purpose?
परीक्षायां तस्य प्रथमक्रमाङ्कः आगतः अतः सहभोजनम् अस्ति। He stood first in the examination so there’s a get–together.
अम्ब, मम सख्याः दूरभाषा आगता आसीत्। Mother did my friend ring me up?
न अद्य कस्यापि दूरभाषा न आसीत्। No, nobody telephoned today.
रजकः वस्त्राणि नीतवान् किम्? Did the washer man take away the clothes?
वस्त्राणि शुष्कयितुं प्रसारयतु। Spread out the clothes to dry.
पितरम् एकवारम् आह्वयतु। Where is today’s newspaper?
एतत् शाकं कर्तयति किम्? Call father once.
कृपया एतत् क्षिपतु। Will you cut this vegetable?
एकम् आसन्दम् आनयति किम्? Please throw this away.
एतत् किञ्चित् कालं गृह्णातु। Will you bring a chair?
दीपं ज्वालयतु। Hold this for a little while.
दीपं निर्वापयतु। Switch in the light.
कोलाहलं मा करोतु। Don’t make noise.
द्वारे कः अस्ति इति पश्यति किम्? Will you see who is at the door?
सन्ध्या आगतवती, द्वारम् उद्घाटयतु। Sandhya has come, open the door.
अहं महाविद्यालयं गच्छामि। I am going to college.
यानं वेगेन मा चालयतु। Don’t drive the vehicle too fast.
पितः, श्र्वः तत्र गमिष्यामः किम्? Father, shall we go there tomorrow?
तद्विषये मातरं पृच्छतु। Ask mother about it.
भवान् किं कुर्वन् अस्ति? What are you doing?
भवती अत्रैव उपविशतु। You sit here.
मम प्रत्यागमनपर्यंतम् अत्रैव प्रतीक्षां करोतु। Wait here till I return.
भवान् जलदेयकं पूरयितुं गच्छति किम्? Will you go to pay the water bill?
मह्यं धनं ददातु। Give me money.
एतावत् न पर्याप्तम्। This much is not enough.
पितः, अद्य परीक्षाशुल्कं दातव्यम् अस्ति। Father, today I have to pay exam fees.
द्वारं पिदधातु। (द्वारपिधानं करोतु।) Close the door please.
अवहितमनसा करणीयम्। Do it sincerely.
श्रद्धया करणीयम्। It should be done with dedication.
इतः परम् एवं न कर्तव्यम्। Hereafter don’t act like this.
भवान् वृथा कालहरणं करोति। You are washing time.
20. पतिपतन्यौ (Husband & wife)
संस्कृत अनुवाद मैथिली अनुवाद अंग्रेजी अनुवाद
अद्य किञ्चित् पूर्वं गृहम् आगच्छति किम्? Will you come home a little early today?
किमर्थं? कः विशेषः? Why? Anything special?
सुमेधायाः गृहं गंतव्यम् अस्ति। We have to go to Sumedha’s house.
सायम् आगमनसमये शाकानि आनयति किम्? Will you bring vegetables while coming back in the evening?
अद्य न शक्येत्। Today it won’t be possible.
पाक–वस्तूनां सूचीम् आपणिकाय ददातु। Give the grocery–list to the shopkeeper.
रविवासरे तान् आह्वयामः किम्? Shall we invite them for Sunday?
कुञ्चिकां पार्श्वगृहे दत्वा गच्छामि। I’ll leave the keys with our neighbours.
भवती षड्वादने तत्र प्राप्नोति तर्हि? So you’ll reach there at 6 o’clock?
अद्य अहं विलम्बेन गृहम् आगमिष्यामि। Today I’ll come home late.
विनयः इतोऽपि गृहं न आगतवान् किम्? Has not Vinay come home yet.
अद्य कार्यालये बहु व्यस्तता आसीत्। It was a very busy day at the office today.
वित्तकोषगमनं नाभवत् एव अद्यापि। Even today I couldn’t go to the bank.
प्रवीणः श्र्वः आगमिष्यामि इति उक्तवान्। Pravin said he would come tomorrow.
विद्युद्–देयकम् आगतम् अस्ति। Electricity bill has come.
तण्डुलाः समाप्तप्रायाः संति। Rice is almost over.
अद्य वेतनं लब्धम्। I got the salary today.
परीक्षायां पुष्करस्य उत्तमगुणाः नागताः। Pushkar has not scored well in the examination.
एकवारं वयं शिक्षकेण सह मिलामः। Let us meet the teacher once.
अग्रिम–सप्ताहे गमिष्यामः। Let’s go in the next week.
एकचषकं चायं करोति किम्? Will you make me a cup of tea?
मिश्रकं सम्यक् करितवान् अस्मि। I got the mixer repaired.
एतानि वस्तूनि तत्र स्थापयति किं भवान्? Will you please keep these things there?
एतत् युतकं समीकरोति किं भवान्? Will you iron this shirt?
अद्य मार्गे यातायात–अवरोधः आसीत्। Today there was a traffic jam on the way.
श्र्वः बसयानचालकानां कार्यावरोधः भविष्यति। Bus – drivers will be on strike tomorrow.
परश्र्वः सर्वकारीयविरामः भविष्यति। Day after tomorrow will be a government holiday.
ग्रीष्मविरामे कुत्राऽपि गमिष्यामः। Let’s go out somewhere in the summer vacation.
अजयस्य कृते कतिचन वस्तूनि क्रेतव्यानि संति। We have to buy a few things for Ajay.
पितामही दूरभाषां कृतवती। Grandmother had telephoned.
पितामहस्य पत्रम् आगतम् अस्ति। Grandfather’s letter has come.
भवत्याः कृते दूरभाषा अस्ति। There is a call for you.
इदानीम् अपि स्नानं न कृतवान् किम्? Haven’t you had your bath yet?
तथा किमर्थं वदति? Why do you say so?
अवश्यं स्मृत्वा आनयतु। Remember to bring (it).
तस्याः किम् आवश्यकम् इति पश्यति किं भवान्? Will you what she wants?
तस्मै औषधम् आनेतव्यम् अस्ति। We have to bring medicine for him.
श्र्वस्तन–नाट्य–प्रयोगस्य प्रवेशकानि आनीत्वान् अस्मि। I have brought tickets for tomorrow’s play.
किं साहाय्यम् आवश्यकम् इति वदतु। Tell me what help you need.
एतां स्थालिकां क्षालयति किम्? Will you wash this plate?
एतत् अद्य क्रीतवान्। I bought this today.
तत्र सर्वे आगतवंतः आसन्। Everyone had come there.
भवान् अजयं पाठशालातः आनयति किम्? Will you bring Ajay from school?
अहं भवत्या सह एव आगमिष्यामि। I will come with you.
दुग्धार्थं धनं दातव्यम् अस्ति। We have to pay money for the milk.
रजकाय वस्त्राणि दत्तवान्। I gave the clothes to the washerman.
मया दिनद्वयं कानपूरं गंतव्यम् अस्ति। I have to go to Kanpur for a couple of day’s.
भवती कदा प्रत्यागमिष्यति? When will you come back?
कार्यक्रमः सम्यक् आसीत् खलु। The programme was good, wasn’t it?
आम्, सा सम्यक् गायति। Yes, she sings well.

21. सुताः (children)
संस्कृत अनुवाद मैथिली अनुवाद अंग्रेजी अनुवाद
अग्रजे, शीघ्रम् अत्र आगच्छतु। Elder sister, come here quickly.
किम् अस्ति? What is this?
एतत् पश्यतु, अद्य अहँ किं प्राप्तवान्। See, what I got today.
बहु सुन्दरम् अस्ति। कुतः प्राप्तवान्? It’s very beautiful. From where did you get it?
अहं कक्ष्यायां पुरस्काररूपेण प्राप्तवान्। I got it as a prize in class.
आगच्छतु, मात्र दर्शयामः। Come, let us show it to mother.
भवान् पुनः मम वर्ण लेखनीः स्वीकृतवान् किम्? Did you again take my sketch pens?
आम्, अहं मम लेखनीः पाठशालायां विस्मृतवान्।
Yes, I forgot mine in the school.
प्रतिदिनं भवान् पाठशालायां यत्किमपि विस्मरति एव। Everyday you forgot some thing or the other in the school.
भवती माम् एतत् विवृणोति किम्? Will you explain this to me?
इदानीं न किञ्चित् कालांतरं करोमि। Not now, I’ll do it after sometime.
दूरदर्शनस्य ध्वनिं किञ्चित् न्यूनं करोतु। Please lower the volume of the T.V.
मम पादकन्दुकं मा स्वीकरोतु। Don’t take my foot-ball.
मम वस्तूनि भवतः मित्रेभ्यः मा ददातु। Don’t give my things to your friends.
अद्य अहं भवत्याः पाटलवस्त्रं धरामि किम्? Shall I wear your pink dress today?
आम्, धरतु किंतु मलिनं मा करोतु। Yes, you, may, but don’t dirty it.
मार्गे शिशिरेण सह मिलितवान्। I met Shishir on the way.
पवनः भवंतम् आह्वयति। Pavan is calling you.
अद्य अहं मित्रैः सह भोजनालयं गच्छामि। Today I am going to a hotel with my friends.
अहम् अपि भवद्-भिः सह आगच्छामि किम्? May I also come with you?
मास्तु, भवतः जामिता भवेत्। No, you’ll get bored.

भवान् कृपया मनसि पठतु। Please read silently.
भवान् मम वचनं न श्रुतवान् अतः एवम् अभवत्। It happened so because you didn’t listen to my words.
सर्वदा केवलम् अटनम्, अध्ययनं किमपि नास्ति किं भवत्याः? You just keep on roaming about, don’t you have anything to study?
भवान् बहु पठति न वा? You study a lot, don’t you?
मम कार्य कृतवान् किम्? Did you do my work?
अरेरे, अहं विस्मृतवान् एव। Oh, I just forgot.
भवान् सर्वदा एवमेव वदति। You always say so.
क्षम्यतां, श्र्वः अवश्यं करिष्यामि। Sorry, tomorrow I’ll certainly do it.
अहं जानामि स्म। I knew it.
मम टिप्पणिपुस्तिकां दृष्टवान् किम्? Did you see my note-book?
कस्मैचित् दत्तवान् स्यात्। You must have given it to someone.
ह्यः अत्रैव आसीत्। It was right here yesterday.
मम किञ्चित् साहाय्यं करोति किम्? Will you help me a little?
अहम् इदानीं बहु व्यस्तः अस्मि। I am very busy now.
एतत् मह्यं ददाति किम्? Will you give this to me?
अवश्यं स्वीकरोतु। Sure, take it.
व्यजनस्य वेगं न्यूनं करोमि किम्? May I show the speed of the fan?
इदानीम् अपि दूरदर्शनं पश्यन् अस्ति। You are still watching T.V.
श्र्वः आरभ्य भवतः परीक्षा खलु। You have exams from tomorrow, don’t you?
त्वरयतु भ्रातः, पूर्वमेव विलम्बः अभवत्। Hurry up brother, we are already late.
अद्य क्रिकेट स्पर्धायाम् अस्माकं गणस्य जयः अभवत्। Our team won the cricket match today.
इदानीं निद्रां करोतु भोः। Please sleep now.
अहं पितरं सूचयामि। I’ll tell father.


22.अतिथिः (Guest)
संस्कृत अनुवाद मैथिली अनुवाद अंग्रेजी अनुवाद
नम्स्ते! आगच्छतु। Namaste! Please come in.
सुधीरः गृहे अस्ति किम्? Is Sudhir at home?
आम्, अस्ति। Yes, he is.
उपविशतु। सः स्नानं कुर्वन् अस्ति। Please sit down, he is taking bath.
इदानीमेव श्रीरंङगस्य गृहं गतवान्। He just went to Shrirang’s house.
एक घण्टा अनंतरम् आगमिष्यति। He’ll come after one hour.
किमपि कार्यम् आसीत् किम्? Did you have some work?
आम्, तस्मात् मम पुस्तकं स्वीकरणीयम् आसीत्। Yes, I had to take my book from him.
तस्मै एकः सन्देशः दातव्यः अस्ति। A message is to be given to him.
जलम् आवश्यकं किम्? Do you want water?
आम्, आवश्यकम्। Yes, I do.
व्यजनं चालयति किम्? Will you switch on the fan?
अद्यतनं समाचारपत्रम् उत्पीठिकायाम् अस्ति। Today’s newspaper is on the table.
पानीयं किं स्वीकरोति? What would you like to drink?
भवती किं इच्छति चायम् अथवा काफी? Would you like tea or coffee?
अहं काफी न पिबामि। I don’t drink coffee.
चाये शर्करा माऽस्तु। Please, don’t put sugar in the tea.
एतत् कारयानं भवतां किम्? Is this car yours?
आम्, अस्माकमेव। Yes, ours.
कदा क्रीतवंतः। When did you buy it?
गतमासे क्रीतवंतः। We bought it in the last month.
किञ्चित् विश्रांतिम् अनुभवतु। Have some rest please.
रात्रिभोजनम् अस्माभिः सह करोति खलु? You’ll have dinner with us, won’t you?
अहम् इदानीमेव कृत्वा आगतवान्। I just had dinner.
सुधीरेण सह एव करिष्यामि। I’ll have it with Sudhir.
निद्रा सम्यक् अभवत् किम्? Did you sleep well?
निद्रा सम्यक् आसीत्। I had sound sleep.
ह्यः रात्रौ निद्रा एव नासीत्। I had not even a wink of sleep last night.
अहम् इदानीं साधयामि। I’ll leave now.
इदमिदानीमेव आगतवान्। किञ्चित्कालं तिष्ठतु। You’ve come just now, stay for some more time.
न मम बहूनि कार्याणि संति। No, I’ve lots of things to do.
भोजनान्तरं गच्छतु। Go after lunch.
अद्यैव गन्तव्यं किम्? Do you have to go today?
इतोऽपि दिनद्वयं तिस्ठतु। Stay for two more days.
पुनः आगच्छतु। Please come again.

23. असन्तोषः (Dissatisfaction.)
संस्कृत अनुवाद मैथिली अनुवाद अंग्रेजी अनुवाद
कथम् एवम् अभवत्? How did it happen so?
अहं किं जानामि? What do I know?
कस्य कृत्यम् एतत्? Who has done this?
अहं न जानामि। I don’t know.
अहं न कृतवान्। I didn’t do it.
भवान् एव एतस्य सर्वस्य मूलम्। You are the rootcause of all this.
भवत्याः एव दोषः, न तु मम। It’s you fault not mine.
भवान् किमर्थं मां दूषयति? Why are you blaming me?
अहं निर्दोषः अस्मि। I am innocent.
सः भवतः प्रीतिपात्रं खलु। He is your favourite, isn’t he?
इदानीं किमर्थं मां पृच्छति? Why are you asking me now?
इतः परम् अत्र मा आगच्छतु? Hereafter don’t come here.
भवंतः कः पृष्टवान्? Who asked you?
भवती स्वकार्यं पश्यतु। You mind your own business please.
मम कथनं तु श्रृणोतु भवान्। At least you listen to what I say.
अहं यत्किमपि श्रोतुं न इच्छामि। I don’t want to hear anything.
तर्हि यत् भवान् इच्छति तत् करोतु। Then do what you want to.
प्रत्युत्तरं मा वदतु। Don’t answer back.
भवान् असत्यं वदति। You are lying.
मम स्वभावः तादृशः न।
My nature is not like that.
भवान् किमर्थं सर्वदा कोपं करोति? Why do you always get angry?
सर्वस्य अपि मितिः भवेत्। There should be a limit for everything.
भवदुक्तं सर्वमपि अङ्गीकर्तुं न शक्यम्। I can’t accept what ever you say.
तत् कर्तुं मम समयः नास्ति। I don’t have time to do that.
विषयस्य वर्धनं मास्तु। Don’t escalate the matter.
असम्बद्धं मा प्रलपतु। Don’t talk nonsense.
भवान् यद् वदति तद् कदापि न करोति। You never do what you say.
तद्विषये एकं शब्दमपि मा उच्चारयतु। Don’t utter a single word about that.
तेन सह मा क्रीडतु इति शतवारम् उक्तवती।
I told you hundred times not to play with him.
मां न कोपयतु। Don’t make the angry.
उच्चैः मा वदतु। Don’t speak loudly.
भवता यत् कर्तुं शक्यते तत् करोतु। Do what you can.
पुनः पुनः तमेव विषयं मा आनयतु। Don’t bring up that subject time & again.
अन्यत् किमपि कार्यं नास्ति किं भवतः? Don’t you have anything else to do?
एतादृशम् आचरणम् अहं न सहे। I won’t tolerate such behaviour.
यत्किमपि कार्यं सम्यक् कर्तुं न शक्नोति भवान्। You can do nothing properly.
तर्हि इतः परं भ्वान् एव पश्यतु एतत् सर्वम्। Then you look after this from now on.
तर्हि भवान् स्वयमेव किमर्थं न करोति? Then why don’t you do you it yourself?
मम समयः नास्ति न चेत् अहमेव अकरिष्यम्। I don’t have time otherwise I would have done it.
मध्ये सम्भाषणं मा करोतु। Don’t butt in while I speak.
भवान् अवगंतुम् एव न इच्छति। You just don’t want to understand.
सा भवतः समस्या। That is your problem.
एतत् भवतः कार्यं भवान् एव करोतु। It’s your work so you do it.
अहं तत् किमर्थं करोमि? Why should I do that?
भवान् कदापि समये नागच्छति। You never come on time.
अत्र मम वचनं कः श्रृणोति? Who listens to me here?
सः सर्वत्र दर्बी चालयति। He pokes his nose everywhere.
भवान् तृष्णीं तिष्ठतु। You keep quiet.

24.सङ्कीर्णवाक्यानि (Miscellaneous Sentences)
संस्कृत अनुवाद मैथिली अनुवाद अंग्रेजी अनुवाद
कथम् आसीत्? How was it?
अङ्गीकृतं खलु? You agree, don’t you?
कति इच्छति? How many do you want?
अद्य एव किम्? Today itself?
इदानीम् एव किम्? Right now?
आगंतव्यं, सखे। You should come, dear friend.
तदर्थं किम्? For that purpose?
तत् किमपि मास्तु। Let there be nothing of the sort.
न दृश्यते? Is it not seen?
समाप्तं किम्? Is it over?
तथाऽपि Even then.
आवश्यकं न आसीत्। It was not necessary.
तथा किमपि नास्ति। It isn’t like that.
न विस्मरतु। Don’t forget.
अन्यच्च। Besides.
तदंतरम्। After that/then.
तावदेव खलु। Is that all.
तत् तथा न। It is not like that.
तस्य कः अर्थः? What does that mean?
आम्, सखे Yes dear.
एवमेव। Just so.
तथैव अस्तु। Let it be.
जानामि मित्र। I know friend.
आम्, तत् सत्यम्। Yes, that’s true.
समीचिना सूचना। A good suggestion.
किञ्चित् एव। Very little.
किमर्थं तत् न भवति? Why can’t it be?
भवतु नाम। Let it be.
ओहो। तथा किम्? Oh! Is that so?
एवमपि अस्ति किम्? Is that so?
अथ किम्? Then?
नैव खलु। No.
भवतु। All right/Okay.
अंतः आगच्छतु। Come in.
सर्वथा मास्तु। Not at all.
अस्तु किम्? Shall it be so?
किमर्थं भोः? Why dear?
प्राप्तं खलु। You got it, didn’t you?
प्रयत्नं करोमि। I shall try.
तथा न वदतु। Don’t say like that.
तत्र कोऽपि सन्देहः नास्ति। There is no doubt about it.
तत् अहं न ज्ञातवान्। I didn’t understand that.
कदा ददाति? When will you give?
प्रायः परश्र्वः। Probably the day after tomorrow.
तथा भवति किम्? Can it be?
अद्य भवतः कः कार्यक्रमः? What is your programme today?
बहु दिनेभ्यः सः परिचितः। I know him since long.
तस्य कियद् धैर्यम्! How dare he!
भवान् न उक्तवान् एब। You just didn’t tell.
भवतु, चिंतां न करोतु। All right, don’t worry.
तेन किमपि न सिध्यति। Nothing happens on account of that.
सः सर्वथा अप्रयोजकः। He is good for nothing.
पुनरपि एकवारं प्रयत्नं कुर्मः। Let’s try once again.
मौनमेव उचितम्। Better to keep quiet.
(तद्विषये) तत्र अहं किमपि न वदामि। I have nothing to say (in that matter) about it.
तर्हि समीचीनम्। It’s all right then.
एवं चेत् कथम्? If so what can we do?
मां स्मारयतु। Remind me.
तम् अहं सम्यक् जानामि। I know him well.
भवतः सर्वम् अहं जानामि। I know everything about you.
तदानीमेव उक्तवान् खलु। I told you at that time itself.
कदा उक्तवान् भोः? When did you say?
यत्किमपि भवतु। Come that may.
सः बहु समीचीनः। He is a very good man.
तद्विषये चिंता मास्तु। Don’t worry about it.
तथैव इति न नियमः। There’s no hard and fast rule.
कर्तुं शक्यं किञ्चित् समयः अपेक्ष्यते। It can be done but some more time is required.
एतावत् अपि कृतवान्। At least he has done this much.
द्रष्टुम् एव न शक्यते। It just can’t be seen.
तत्रैव कुत्राऽपि स्यात्। It should be somewhere there.
यथार्थं वदामि। I will (give you) state the facts.
एवं भवितुम् अर्हति। It should be.
अहं तावदपि न जानामि किम्? Do I not know even that much?
तत्र गत्वा किं करिष्यति? What will you do having gone there?
पुनः आगच्छतु। Please, come again.
मम कोऽपि क्लेशः नास्ति। I don’t have any problem.
एतत् कष्टाए न। This is not difficult.
भोः तत् आनीतवान् किम्? Hey, did you bring it?
भवन्तं कः उक्तवान्? Who told you?
किञ्चिदनंतरम् आगच्छेत्। He/It may care after some time.
प्रायः तथा न स्यात्। Probably, it may not be so.
चिंता मास्तु, श्र्वः ददातु। Don’t worry, give it tomorrow.
अहं पुनः सूचयिष्यामि। I’ll inform you again
अद्य आसीत् किम्? Was it today?
अवश्यम् आगमिष्यामि। I’ll certainly come.
प्रमोदः अस्ति किम्? Is Pramod there?
किमर्थं तत् एवं जातम्? Why did it so happen?
तत्र आसीत् किम्? Was it there?
कुतः आनीतवान्? From where did you bring it?
अन्यत् किमपि कार्यं नास्ति। I have nothing else to do.
एतत् सत्यं खलु। This is true, isn’t it?
तत् अहमपि जानामि। I too know that.
तावद् आवश्यकं न। It isn’t that necessary.
भवतः का हानिः? What is your problem?
किमर्थम् एतावान् विलम्बः? Why so late?
यथेष्टम् अस्ति। There is enough.
भवतः अभिप्रायः कः? What is your opinion?
एतस्य किं कारणम्? What is the reason for this?
स्वयमेव करोति किम्? Do you do it yourself?
उक्तम् एव वदति सः। He repeats himself.
अन्यथा बहु कष्टम्। Otherwise it’ll be very difficult.
स्पष्टं न जानामि। I don’t know clearly.
निश्चयः नास्ति। It is not decided.
कुत्र आसीत् भवती? Where were you?
भीतिः मास्तु। Don’t be scared.
भयस्य कारणं नास्ति। There’s nothing to fear/No cause for fear.
तद् अहं बहु इच्छामि। I like it very much.
कियत् लज्जास्पदम्! How shameful!
मम तु आक्षेपः नास्ति। I don’t have any objection.
सः शीघ्रकोपी। He is short–tempered.
तीव्रं मा परिगणयतु। Don’t take it seriously.
बहु जल्पति भोः। He is very talkative.
एषा केवलं किंवदंती। This is only a rumour.
एवमेव आगतवान्। I just dropped in.
विनाकारणं किमर्थं तत्र गंतव्यम्? Why to go there without reason?
भवतः वचनं सत्यम्। What you say is true.
तदा तत् न स्फुरितम्। It didn’t occur to me at that time.
किमर्थं तावती चिंता? Why worry so much?
भवतः किं कष्टम् अस्ति? What is your problem?
एवं न भवितव्यम् आसीत्। It shouldn’t have happened.
अस्माकं गृहे सर्वे अस्वस्थाः। Everyone is sick at our home.
मशको मशकः। Too many mosquitoes.
मशकजालः कुत्र? Where is the mosquito net?
कर्मकराः एव दुर्लभाः। It’s difficult to get servants.

25. शुभाशयाः (Greetings)
संस्कृत अनुवाद मैथिली अनुवाद अंग्रेजी अनुवाद
दीपावलीशुभाशयाः। अहाँक दीपावलीक ढ़ेर सारा शुभकामना। Wish you a happy Deepavali.
युगादिशुभाशायाः। अहाँक नया सालक ढ़ेर सारा शुभकामना। Wish you a happy New Year.
मकरसङ्क्रमणस्य/
पोङ्ग्ल्शुभाशयाः। अहाँक मकर सक्रांति/पोंगलक ढ़ेर रास शुभकामना। Wish you a happy Sankranti/Pongal.



नववर्षस्य शुभाशयाः। Hearty greetings for the New Year.
नववर्षं नवचैतन्यं ददातु। अहाँक लेल नया साल नया जीवन आनत। Let the New Year bring a new life.
भवतः वैवाहिकजीवनं शुभमयं भवतु। अहाँक वैवाहिक जीवनक शुभकामना। Wish you a very happy married life.
नवदम्पत्योः वैवाहिकजीवनं सुमधुरं भूयात्। नया दम्पतिक वैवाहिक जीवनक शुभकामना। Wish the couple a very happy married life.
सफलतायै अभिनन्दनम्। Hearty congratulations on your success.
भवदीयः समारम्भः यशस्वी भवतु। Wish the function a grand success.
शतं जीव शरदो वर्धमानः। May you live for one hundred years.
शुभाः ते पंथानः। शुभ यात्रा/अहाँक यात्रा मंगलमय होए। Wish you a pleasant journey. Good bye (God be with you).

एकत्रिंशतमः पाठः
इति विषयम् ज्ञातवंतः–इदानीम् वयम् नूतना अंशे अभ्यासं कुर्मः यद्यपि धनम् अस्ति तथापि अहम् व्ययम् न करोमि। यद्यपि पुष्पम् अस्ति तथापि अहम् न धरामि। अहम वाक्यद्वयम वदामि–भवंतः यद्यपि तथापि योजयोत्वा वदंतु। यद्यपि विरामः अस्ति तथापि विद्यालयं गच्छति यद्यपि विद्युत अस्ति तथापि व्यजनं न भ्रमति यद्यपि सा बुद्धमती तथापि परीक्षाया अनुत्तीर्णा इदानीम् भवंतः यद्यपि तथापि इतयोह उपयोगं कृत्वा वाक्यम् वदंतु। एकम पुष्पम्/अस्ति एकम फलम्/अस्ति एकम पुस्तकम्/अस्ति एकः दण्डः/अस्ति एकः आसन्दः/अस्ति
एकः चमलः/अस्ति एकाम् लेखनी/अस्ति एकाम् अङ्कणी/पत्रिका/अस्ति एकाम् मापिका/कूपी/अस्ति
एकम्/एकः/एका फलम्/ग्रंथः/पत्रिका इदानीम् अहम् शब्दाम वदामि भवंतः एकम/एकः/एका
एतेषु उचितं रूपं योजयतु। एका–उत्पीठिका/लेखनी/अङ्कणी/ एकः–ग्रंथः/वृक्षः/दण्डः/मार्गः/दंतकूर्षः/सुधाखंडः/चमषः एकम्–कङ्कणम/मन्दिरं/पुष्पम्/फलम्
फलद्वयम् अस्ति। फेनकद्वयम् अस्ति पुस्तकद्वयम अस्ति। चमषद्वयम अस्ति चलकद्वयम/सुधाखण्डद्वयम्/अङ्कणीद्वयम्/मापिकाद्वयम/पत्रिकाद्वयम/फलद्वयम्/मन्दिरद्वयम्/ इदानीम अहम् काञ्चन चित्राणि दर्शयामि अत्र किम् किम द्वयम अस्ति वदतु कंदुकद्वयम/महिलाद्वयम/पुस्तकद्वयम/पुरूषद्वयम/गृहद्वयम/कूर्चद्वयम/दूखाणीद्वयम/कुञ्चिकाद्वयम/पादद्वयम/हस्तद्वयम/कर्णद्वयम/नेत्रद्वयम/अनुजद्वयम किमर्थम् भोः! किमपि ददातु किमर्थम् भोः याचनम करोति। अहम् निर्धनः। मम समीपे किमपि नास्ति। सत्यम वा। भवान निर्धनः, एव। यतः
भवतः समीपे एकं रूप्यकम अपि नास्ति। परंतु भवतः पादद्वयम अस्ति खलु। भवतः पादद्वयम मम ददातु। एवम् करोतु। दशसदस्त्र रूप्यकाणि ददामि एकम पादम् द्वयम हस्तद्वयम ददातु तदपि न ददामि विशंतिसहस्त्र रूप्यकाणि ददामि। एकम् हस्तम् ददातु। नेत्रद्वयम अस्ति। ददातु। एकं नेत्रं मह्वम ददातु। पञ्चाशतसहस्त्र रूप्यकाणि किम–लक्ष्यरूप्याकाणि ददाति चेदपि न ददामि–क्ततु अमूल्यम्। एकैककम् अंगम शरीरस्य तावत् अमूल्यम् तदैव पृच्छति किम् कीदृशः मूर्खः भवान। मित्र। तदा भवान एव उक्तवान खलु अहम निर्धनः परंतु भवतः अबेकलक्ष्य मूल्ययुतम् शरीरम् अस्ति–प्रथमम् तस्य महत्वम् जानाति–सत्यम्–इदानीम अहम् श्रीमान् अस्मि–इतः परम कष्यापि पुरतः अहम् याचनाम् न करिष्यामि।
कथम् एतावंतः पुस्तकानि अहम् ग्रंथालयं गतवती आस्तम् ततः बहूनि पुस्तकानि आनीतवती कीदृश पुस्तकानि एतानि एकम् महाकाव्यम्, नाटकद्वयम, पद्यकाव्यद्वयम च आनीवती नाटकद्वयम कष्य नाटकद्वयम अपि कालिदासष्य एव।
अहम भासष्य नाटकद्वयम पठितवती। कालिदासष्य एकमेव पठितवती तर्हि एवं करोतु। अहम् भवती एतत नाटकद्वयम् अपि दिनद्वयम ददामि। भवती अपि पठतु यदि भवती इच्छति तर्हि भवत्ये अपि ददामि
मास्तु भोः। मम् परीक्षायाः निमित्तम् मास द्वयमेव अस्ति तावता बहुपठनीयम अस्ति तथैव करोतु। तदनन्तरं पठतु
यस्तु संचरते देशान् यस्तु सेवते पण्डितान्।
तष्य विस्तारिता बुद्धिः तैलबिन्दु रिवांभंसि॥ यः देशसंचारम/विदुषां सहवासम् करोति तस्य बुद्धिः विकसिता भवति। यथा जलेः पतितः तैलबिन्दुः सर्वत्र व्याप्तः भवति तथा यः देशसंचारम/विदुषांसहवासम् करोति तस्य बुद्धिः विकसिता भवति।

कथा
एकः ग्रामः। ग्रामस्य पार्श्वे एकां नदी प्रवहति स्म। नद्याः तीरे एकः आश्रमः आसीत्। तत्र एकः गुरूः निवसति स्म। तत्र एकः गुरूः निवसति स्म। तत्र बहवः शिष्याः विद्यार्जनं कुर्वंति। एकस्मिन दिने गुरूः शिष्यैः सह नौकया नद्याः अन्यतीरम् उपस्थितवान्। नद्याम् गमन समये पुरतः अन्या नौका आगच्छति आसीत्। तष्याम् नौकायाम् बहवः जनाः आसन्। यदा ते पश्यंतः आसन् तदा एव सा नौका नदीस्थाम काञ्चित महतीं शिलाम् घटैत्वा भग्ना अभवत। नौकायाम स्थिताः जनाः नद्याः पतित्वा मरणम् प्राप्तवंतः। तद्दृष्टवा गुरूः शिष्याम उक्तवान। पश्यंतु। नौकायाम कोपि एकः दुष्टः आसीत्। तस्य कारणतः निरपराधिनः अन्ये सर्वे भरणं प्राप्रवंत। अतः एव वदंति।
एकः पापानि कुरूते अंन्ये फलम् अनुभवंति। तदा शिष्याः तद् न अङ्गीकुर्वंति। एकः वदति गुरवे एकः पापानि अन्ये फलम् अनुभवंति एतद अन्यायम खलु। गुरूः तदा किमपि उत्तरं न वदति। मंदहासं कृत्वा मौनं तिष्ठति। ते नद्याः अन्यतीरः प्राप्तवंतः। नदीतीरे गमनसमये एकः शखः दृश्यते। शिष्यः एकह शंखम् गृहीत्वा इतस्ततः भ्रामयति। शंखस्य अंतः बहतः पिपीलिकाः आसन्। ताषु एका पिपीलिका शिष्यस्य हस्तम् अदसत्। तदा अतीत क्रुद्धः शिष्यः तम् शंखम् नद्याम क्षिप्तवान। पिपीलिकाः सर्वा भरणम् प्राप्तवत्यः। तद्दृष्टवा गुरूः वदति। पश्यंतु। एका पिपीलिका भवताम् मित्रष्य हस्तम् अदसत्। किंतु तष्याः कारणतः सर्वा पिपीलिकाः भरणम् प्राप्तवत्यः। अतः एव वदंति। एकः पापानि कुरूते तस्य फलम् सर्वे अपि अनुभवंति। इदानीम् शिष्याः गुर्पः वचनस्य अंतरार्थम् ज्ञातवंतः। ते तद अंगीकृतवंतः।
द्वात्रिशत्तमः पाठः
वयम् सङ्खयासु लिंगभेदः इति विषये ज्ञातवंतः एकम द्वे द्वव्य अन्दयोः विशेष अभ्यासं अपि कृतवंतः। अहम् ग्रामः इत्यादि शब्दानि वदामि भवंतः एकम/एकः/एका दव्येतेलु उचितम शब्दम योजयित्वा पुनः वदंतु। यथा ग्रामः/एकः ग्रामः/ग्रंथालयः/विद्यालयः/घटः एंका शाटिका/घंटा/विद्यार्थी/घटी/कथा/विद्यार्थिनी एकम् राज्यम्/सुभाषितम् अहम् अस्वस्थम् अस्मि। अतः बर्हिगंतुम इच्छमि। कृपया अनुमतिम ददातु। एकः अस्वस्थः अस्ति। सः एकः गंतुम इच्छति। अस्तु। गच्छतु। कति छात्राः गच्छंति। एकः छात्रः गच्छति। पूर्वतन पाठे द्वि शब्दस्य स्थाने द्वयम इति उपयुज्य स्वौलभ्यम् संपादितवंतः अभ्यासं अपि कृतवंतः। मार्गे वादनद्वयम गच्छति
एतानि कानि
तानि पुषापि
एकम् द्वे त्रीणि त्रीणि पुष्पाणि संति।
कति पत्राणि संति। त्रीणि कति फलानि संति।
एते के। ते चमषाः त्रयः चमषाः संति। कति सुद्याखण्डाः/पुरूषाः/सैनिकाः/संति एताः काः/ताः पत्रिकाः तिस्त्रः पत्रिकाः संति एताः काः/ताः संचिका तिस्त्रः संचिकाः संति/ कति कपात्विः संति। तिस्त्रः/ तिस्त्रः/कूप्यः/घडयः/लेखन्यः/ अहम् वदामि भवंतः अनुवदंतु त्रीणि/त्रयः/तिस्त्रः इदानीम अहम् शब्दान वदामि भवंतः उचितवान् शब्दम् योजयंतु तत्र। त्रयः बालकाः–पुरूषाः सुधाखण्डाः, वस्त्रकटाः मार्गाः
तिस्त्रः लेखन्यः, शाटिकाः, कूप्यः, त्रीणि गृहाणि, वादनानि, एतेषाम उपयोगं क्रत्वा वाक्यानि वदामः पेटिकायाम तिस्त्रः संचिकाः संति। अहम् तिस्त्रः भासाः जानामि। प्रयागे तिस्तः नद्यः सम्मिलंति। शिवस्य त्रीणि नेत्राणि संति। पर्णम्–पर्णानि कति पर्णानि संति–चत्वारि पर्णानि संति चत्वारि फेनकानि संति चत्वारि कङ्कणानि संति चषकाः–चत्वारः चषकाः संति। चत्वारः बालकाः संति। चत्वारः चमषाः संति। चतस्त्रः–चतस्त्रः लेखन्यः संति। अङ्कन्यः संति पञ्चानंतरम् संख्यानाम लिङ्गभेदः नास्ति। यथा पञ्चबालकाः गच्छंति–पञ्चबालिकाः पठंति। पञ्चवादनानि संति। पञ्चानंतरम् संख्यानाम् लिङ्गभेदः नास्ति। - किम भवता कुशलि वा - भवान ह्यः कुत्र गतवान आसीत्। - अहम ह्यः एकम् चलनचित्रम द्रष्टुम गतवान आसम्। तत्र नायकद्वयम आसीत्। - किम् भोः। एकापि नायिका नासीत वा
- आसीत् भोः। नायिकाद्वयम आसीत्। - नायक द्वयम। नायिका द्वयम। चत्वारिनुष्यपांता आसन् - एका खलनायकः अपि आसीत्। तष्य चत्वारः अनुचराः आसन्। - नायिकायाः एकापि सखी न आसीत् वा। - आसन् भोः। चतस्तः सख्यः आसन्। परंतु तिस्तः सख्यः खलनायकस्य त्तयः अनुचराः एवम् षडजनाः भृताः भवंति - इत्युक्तो अंते चत्वारि पात्राणि अवशिष्टानि
- परंतु चित्रम् उत्तमम चित्राम। - तर्हि अहम् श्वः अवश्यं पश्यामि। - अवश्यं पश्यतु - भवान पत्रं पठितवान वा - सम्यक पठितवान - तर्हि तद् विषये प्रश्नं पृच्छामिता–पृच्छतु - कति वेदाः संति - चत्वारः वेदाः संति - शिवस्य कति नेत्राणि संति - शिवस्य त्रीणि नेत्राणि संति - रामस्य कति पुत्राः संति - रामस्य पुत्रद्वयम अस्ति। - त्रयः गुणाः के - सत्व, रजस् तभो गुणाः - दशरथस्यं कति पत्यः संति - दशरथस्य तिस्त्रः पत्यः आसन - दुर्योधनस्य भगिन्याः काः - दुर्योधनस्य दुःशला एकायो भगिनी। - महिलापर्व नाटके कति नायिकाः संति - महिला पर्ब नाटके चतस्त्रः नायिकाः संति - तर्हि भवता सम्यक पठितम्
सुभाषितम्
यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा
शास्त्रं तस्य करोति किम्?
लोचनाभ्यां विहीनस्य
दर्पणः किं करिष्यति किम्
दर्पणः मानवेभ्यः प्रतिबिंबम् प्रदृश्य अलंकारादि विषये बहु उपकारम् करोति। परंतु लोचनाभ्यां विहीनः दर्पणतः लाभं स्वीकर्त्तुम न शक्नोति। एवमेव लोके शास्त्राणि बहून उत्तमाणि तियारानि बोधयंति। प्रजाहीनः शास्त्रतः लाभं प्राप्तुं न शक्नोति। पूजावान् शास्त्रतः महानतम् लाभं प्राप्य जीवने संतोषं अनुभवंति। यथा अंद्यः दर्पणतः लाभं स्वीकर्त्तु न शक्नोति तथैव प्रज्ञाहीनः शास्त्रतः लाभं प्राप्तुं न शक्नोति। अतः शास्त्रं सुसुक्ष्भ्या बुध्या पठनीयम।

कथा

रोहिदासः कश्चनः चर्मकारस्य पुत्रः। सः गंगानद्याः तीरे वसति स्म। सः चर्मकारस्य पुत्रः इति कारणतः स्वजीवने वृत्तिम अपि स्वीकृतवान चर्मकारवृत्तिमेव। पादरक्षा निर्माणम् करोति विक्रयणम् करोति–स्वजीवनम् निर्वहति। परंतु सः हरिभक्तः। धर्मिष्ठः। तत कारणतः सर्वदा हरिनाम भजंति स्म। पादरक्षानिर्माण समये अपि सः हरिनाम वदति स्म। एतत कारणतः सः प्रसन्नः शांतः आसीत्। सः आनन्दपूर्णः आसीत्। सर्वदा व्यवहारसमयेपि सः आनन्दपूर्णः भवति स्म। तत्कारणतः जनाः वदंति स्म–एषः आत्मानंदन प्राप्तवान। अतः एव सर्वदा आनन्दपूर्णः भवति। तष्य बहवः शिष्याः आसन्। एकः धनिकः धर्मिष्ठः शिष्यः आसीत्। सः चिंतितवान् मम गुरूः क्षुद्रम पादरक्षा निर्माणं करोति एतेन जीवनं करोति। एवम् न भवितव्यम्। सः जीवने उत्तम वृत्तिम आश्रयेत। एतेन जीवनं कुर्यात्। इति चिंतयति। सः एकम् उपायम् चिंतयति। गुरोः समीपम् आगच्छति–गुरो अहम् श्वः तीर्थयात्राम् गमिष्यामि। मम समीपे एकः निकषः अस्ति। तम निकषम् अहम् भवतः गृहे स्थापयामि। एक मासानन्तरम् प्रतिष्ठीकरोमि निकषः विशिष्टः अस्ति। निकषेन सह यदि अन्यः लोहः भवति तर्हि सः लोहः अपि स्वर्णमयः भवति। भवान् एतष्य निकषस्य उपयोगम् कर्त्तुम् अर्हति। इति उक्तवान्। रोहिदासः अपि अङ्गीकृतवान। शिष्यः स्वगृहतः निकषं आनीय गुरोः गृहे कोणे स्थापितवान। तीर्थयात्रार्थम शिष्यः गतवान। एकमासानांतरम् प्रत्यागतवान सः चिंतयति। मम गुरूः इदानीम् धनिकः अस्ति। तष्य गृहे यथेष्टम् धनम् अस्ति। तष्य गृहम् अपि इदानीम् भव्यम् जातम् अस्ति। एवम् चिंतयति। सः गुरोः गृहम्। गुरूः अपि तथैव अस्ति। तदैव कार्यम् कुर्वन् अस्ति। पादरक्षायाः निर्माणम् कुर्वन् अस्ति। हरिनाम जपन् अस्ति। शिष्यः गुरोः समीपे आगत्य पृच्छति। गुरोः अहम् एकम् निकषम् दत्तवान। सः निकषः कुत्र अस्ति। गुरः किञ्चित एव स्मरणं कृतवान इव चिंतयित्वा वदति–शिष्यः सः निकषः कुत्र ष्यात् भवान् यत्र स्थापितवान तत्रैव स्यात् अंवेषणं करोतु। एषः शिष्यः स्वयं यत्र स्थापितवान तत्र गत्ग पश्यति सः निकषः तत्रैव अस्ति। यथा स्थापितवान तथैव अस्ति। ततः एव शिष्यः गुरोः मुखम् पश्यति। सः गुरूः आनन्दपूर्णः अस्ति। मुखे आनन्द कांतिः दृश्यते। समग्र गृहम् आनन्दपूर्णम् अस्ति। तदा गुरूः एव वदति। वत्स–निकषस्य उपयोगेनं अहम् किंवा करोमि–सुवर्णम कुर्याम् सुवर्णन मम् कः लाभः। अकस्मात् सुवर्ण निर्भतिः भवति चेदपि–गृहे सुवर्णं धनादिक अस्ति चेदपि तस्य रक्षण विषये मया चिंतनीयम–परंतु सुवर्ण लोभकारणतः तस्य रक्षणादिविषये चिंतामग्नः भवितुम अह्अम न इच्छामि। मम आनन्दपूर्णस्थितः पतितुम् अहम् न इच्छामि। अतः मम जीवने सुवर्णस्य निकषस्य आवश्यकताएव नास्ति। तदा शिष्यः रोमांचितः भवति।
एवम् सरलजीवनम् करोति चेदेव आनन्दपूर्णः भव्ति मनुष्यः। तर्हि अहम् अपि निकषेन उपयोगम् न स्वीकरोमि निकषम् गंगा नद्याम क्षिपामि। मम अपि जीवने निकषावात् प्रयोजनम् मास्तु। इति चिंतयित्वा सः निकषम् गंगा नद्याम् क्षिपति। अनंतरम् गुरोः समीपे वदति गुरो भवान भमापि तम आनन्दम प्राप्तुं कः उपायः इति बोधयतु–अनंतरम शिष्यः अपि स्वजीवनम् कर्मयोगंमयं करोति हरिनामजपम् सरलाम् वृत्तिम् आश्रित्य जीवनं करोति। श्रेष्ठः भवति।

त्रयस्त्रिंशत्तमः पाठः
सज्जाः भवंतु। संस्कृतसंभाषणस्य अभ्यासं कुर्मः। पूर्वतन पाठे संख्यासु लिंगभेदः अस्ति इति वयम् ज्ञातवंतः। इदानीम् पुनः अस्मिन विषये एव किञ्चिद अभ्यासं कुर्मः।
अहम् वाक्यम् वदामि अनंतरम् एकाम संख्याम् लिखामि। भवंतः संख्यावाचकम् योजयित्वा तद वाक्यं पुनरूचारयंतु। चत्वारः सैनिकाः तिस्त्रः महिलाः जल्पंति। चतस्त्रः बालिकाः क्रीडंति। पञ्च पाण्डवाः संति। वयम् इदानीम् संख्यासम्बन्धे एकम् क्रीडाम् क्रीडामः अत्र एकम् कोष्ठकम् अस्ति। तत्र एकतः शतपर्यंतम् संख्याः लिखिताः संति। किंतु संख्याः अव्यवस्थिरक्रमेण संति। अहम् संख्याम् वदामि जनकद्वयम् आहृयामि। यः शीघ्रं संख्यायाः अंवेषणं करोति–तस्य जयः। क्रीडामः।
भवती/भवान् आगच्छतु।
अहम् संख्याम् वदामि भवंत सर्वे मौनं उपविशंतु।
हृसष्तिः। मौनं तिष्ठंतु। न वक्तव्यम्। रेवत्याः जयः। पुनः जनद्वयम् आगच्छतु। अष्टाविंशति–भवत्या जयः नास्ति। राकः श्रीधर महोदयः अंतिष्टवान्।
इदानीम् रवि मेखला च आगच्छतु।
दर्शयतु कुत्र अस्ति। भेरवलायाः जयः।
राजलक्ष्मी भवान् च आगच्छताम्।
अष्टनवति (98) नागराजस्य जयः अद्य क्रीडा समाप्ता अन्यमेकम् नूतन अंशम् जानीमः। धनस्यूतः अस्ति। अहम् गच्छामि। अहम् यत्र गच्छामि तत्र धनस्यूतः नयामि।
अहम् यत्र गच्छामि तत्र संस्कृतेव वदामि। माता यत्र गच्छति तत्र शिशु नयति। भक्तः यत्र यत्र देवं पश्यति तत्र तत्र नमस्कारं करोति।
वयम् इदानीम्
अत्र बहूनि चित्राणि संति। अहम् शब्दद्वयम् वदामि। चित्रस्य सहाय्येयन यत्र–तत्र योजयित्वा वाक्यानि वदंतु।
यत्र दीपः अस्ति तत्र अंशकारः नास्ति। यत्र मधुरम् भवति तत्र पिपीलिकाः भवंति।

सुभाषितम्
क्षणशः कणश्चैत विद्यामर्थं च साधयेत्।
क्षणत्यागे कुतो विद्या कणत्यागे कुतो धनम्।
मानवः प्रतिक्षणं अपि विद्यासंपादनं कुर्यात्। क्षणात्मकः कालः नष्टः चेदपि विद्यायाः संपादनं न भवति। एवमेव कणं कणं योजयित्वा धनसंपादनं कुर्यात्। एकष्य कणस्य त्यागः भवति चेदपि धनः संपादनम् न भवति। एवम् मनुष्यः प्रतिक्षणम् धनसंपादनं कुर्यात्। क्षणस्य त्यागेन कुतः विद्या। कणस्य त्यागेन कुतो धनम्। प्रतिकणम् धनसंपादनं कुर्यात्।

कथा

अधुना एकान कथाम कथयामि। कश्चन ग्रामः आसीत्। तत्र एकः युवकः आसीत्। युवकस्य नाम दुर्गादासः। दुर्गादासः अतीत बुद्धिमान आसीत्। एकदा सर्वे ग्रामिणः रात्रे निद्रामग्नाः आसन्। तदा कुतश्चित् चोरः चोरः इति कश्चित आक्रोशध्वनिः श्रुतः। तदा ग्रामीणाः सर्वे छानिम श्रुत्वा शीघ्रम उध्याय दण्डः लमित्रिम इत्यादि आयुधानि स्वीकृत्य यतः ध्वनिः श्रुतः तत्र समायाताः। तत्र दुर्गादासं दृष्टवा सर्वे ग्रामीणाः पृष्टवंतः। चोरः कुत्र अस्ति। तदा दुर्गादासः एकं न्यग्रोध वृक्षं दर्शितवान। सर्वे ग्रामीणाः न्यग्रोध वृक्षम् पंरितः तथा स्थितवंतः यथा तत्र विद्यमानः चोरः धावितुम न शक्नुया। चंद्रप्रकाशे कोपि चोरः न दृष्टः। किंतु न्यग्रोध वृक्षस्य मूले कश्चन महान व्याघ्रः आसीत्। सः कथम् अपि पलायनम् करोमि–इति चिंतयित्वा पलायनम कर्त्तुम उद्युक्तः आसीत्। तदा तेषु जनेषु अन्यतमः उक्तवान। केम्येश्चित दिनेभ्यः पूर्वं एषः व्याघ्रं एकं जनं मारितवान्–अपरः रणितः कृतः अतः एषः व्याघ्रः अवश्यं मारनीयः। इति। तदा सर्वे ग्रामीणाः व्याघ्रं परितः स्थितः आयुधैहि सम्यक ताडितवंतः। तथा ताडितवंतः यथा उत्थाय धाविंतु अशक्तः अबवत् व्याघ्रः। तत्रैव व्याघ्रः मृतः अभवत्। तदा ग्रामीणाः सर्वे अपि दुर्गादासं दृष्टवा पृष्टवंतः। वरमांस भक्षकः व्याघ्रः आगतः भवान् चोरः चोरः इति आक्रोशम् करोति–किम एतत्–तदा हसन् दुर्गादासः उक्तवान् यदि अहम् व्याघ्रं आगतः इति वेदयम भवंतः सर्वे अपि द्वारम पिलयित्वा अंतः उपविशेयुः। अतः बुद्धि उपयोगं कृत्वा चोटः चोटः इति उक्तवान्–भवंतः सर्वे अपि आयुधं स्वीकृत्य बहिः धावित्वा आगताः। तदा ग्रामीणाः सर्वे अपि दुर्गादासस्य समय प्रज्ञां जात्वा तम् बहुधा श्लाघितवंतः।

चतुस्त्रिंशत्तमः पाठः

अहम् अर्धवाक्यम् लिखामि भवंतः तस्य पूर्णं कुर्वंतु।
यत्र निर्वाचनम् भवति तत्र जनसम्मर्दः भवति।
इदानीम अन्येकम वाक्यम पूरयंतु। चषके अधिकम् जलम नास्ति कूप्याम् अधिकम् जलम अस्ति इदानीम् एकम् नूतनं अंशम जानीमः चषके स्वल्पं जलं अस्ति। कूप्याम यावत जलम् अस्ति चषके तावत जलम् नास्ति। विनायकस्य समीपे धनम् अस्ति ता।
किलकस्य समीपे यावत् धनम् अस्ति–समीपे तावत् धनम् नास्ति। भागवतम् यावत् वृहत् अस्ति रघुवंशम तावत् वृहत् नास्ति। इत्युक्ते यावत् पर्यंतम् न पृच्छति तावत् पर्यंतम् अहम् न वदामि। इव्यतः
भवान् एतादृशानि वाक्यानि वदंतु।

सुभाषितम

यावदस्ति त्रयी लोके चतुर्मुख मुखोद्मवा, यावद्वा रामचरतिं वाल्मीकि कति चित्रितम्॥ क्षरंत्यमृतधारा वा यावद्धासस्य सूक्तवः। वाग्देव्या वरपुत्रस्य कालिकादासस्य वा गिरः॥ तातदेषा देवभाषा देवी स्थास्यति भूतले। यावच्च वंशोस्त्यार्याणां तावदेषा ध्रुवं ध्रुवा॥ इदानीम यानि पद्यानि अस्माभिः श्रुतानि–तेषाम् तात्पर्यम् एवम् अस्ति।
संस्कृत भाषा किय्रां पर्यंतम् स्थाष्यति इत्येतम अंशम् अत्र वर्णितवंतः ब्राह्मणः मुखात् उद्भूताः वेदाः यावत् पर्यंतम् स्थाष्यंति तावत् पर्यंतम् एषा भाषा स्थास्यति। आदि कतिना बाल्मीकि विश्चतिंत श्रीमदरामायणं यावत् पर्यंतम् स्थाष्यति तावत् पर्यंतम् एषा भाषा स्थाष्यति। भगवदव्यासस्य सूक्तयः यावत् पर्यंतम् अमृतं रसयंति तावत् पर्यंतम् एषा भाषा स्थाष्यति। वाग्देव्याः पुत्रस्य कतिकुलगुरोः कालिदासस्य वचनानि यावत् पर्यंतम् स्थाष्यन्ति तावत् पर्यंतम् एषा भाषा तिष्ठति। तथैव आर्यानाम् वंशः यावत् पर्यंतम् स्थाष्यति तावत् पर्यंतम् एषां भाषा तिष्ठति।
एवम् यावत् तावत् अन्योः प्रयोगः बहुवारम् कृतः। मम देशः भारतः
मम देशम् भारतम् अस्माकम् देशम् भारतम् अस्माकम् देशस्य राष्ट्रपतिः अब्दुलकलामः
अस्माकम् देशस्य राजधानी देहली।
कथा
कथाम् कथयामि। चित्रदुर्गम् नाम् नगरः। तत्र गुणाकरः इति शिल्पकारः आसीत्। सः शिल्पकलायाम् अतीत आसीत्। तष्य शिल्पकौशलम् अनन्य साधारणं आसीत्। मनुषस्य मूल आकृतिः यथा अस्ति–तथैव सः प्रतिभाम् निर्भात् स्म। अतः दूरदेशात् जनाः आगच्छति स्म। आत्मनः शिल्पाकृतिम कारयित्वा भूरिधनम् यच्छंति स्म। एकदा गुणाकरः तस्य नगरस्य ज्योतिकषिस्य गृहम् गतवान्। सः एवस्य जन्मपत्रिकाम् दर्शयित्वा प्राप्तवान् च। किम् मम् दीर्घायुष्यम् अस्ति। ज्योतिषिकः तस्य जन्मपत्रिकाम् सूक्ष्मतया परिशीलितवान्। उक्तवान् च। भवतः आगामी शुक्रवासरः प्राणघातकः अस्ति। भवतः मृत्युमेव अस्ति। तदा गुणाकरः तम् पृष्टवान–किम् कूतम् चेत–मृत्युमेव अपसरेत। किमपि उपायम वदतु भोः। तदा ज्योतिषिकः उक्तवान–आगामी शुक्रवासरः प्राणघातकः अस्ति–तदुत्तर शुक्रवासरः इतोपि भयङ्करः। किमपि कर्त्तुम एव न शक्यते। तदा गुणाकरः तत श्रुत्वा हतोत्साह जातः भूमौ पतितवान–कथमपि–ततः उत्थाय सः ज्यौतिषिकम् पृष्टवान्–किम् कृतम् चेत–आम् एतस्मात् मृतः भवामि–किमपि वदतु भोः। तदा ज्योतिषिकः किञ्चित चिंतनम् कृत्वा उक्तवान। एकम् उपायम् वदामि। तथैव भवान अनुसरतु। भवान् शिल्पकलायाम अतीत निपुणः अस्ति। कथमपि सप्तप्रतिभाः। उत्तमतया भवान निर्भातु। अनंतरम् तम मध्ये भवान अपि तिष्ठतु। यदा यमदूतः आगच्छति अष्टप्रतिभाः समानाः पश्यति–भ्रातंः भूत्वा भवंतम् अभिज्ञातुम् न शक्नोति पुनः प्रतिगमिष्यति। ततः भवतः मृत्युयोगः अपसरेत। तदा गुणाकरः तस्य वचनं श्रुत्वा तथैव कृतवान्। सप्तप्रतिभाः निर्मितवान् तन्मध्ये स्वयंअपि स्थितवान। अनंतएव शुक्रवासरः यमदूतः आगतवान्। सः अष्टप्रतिभाः सम्यक परिशीलितवान। किंतु गुणाकरं अभिजातुं अशक्तं स्तन सः प्रतिगतवान। यमः एतद दृष्टवा कुपितः तम उक्तवान। भोः। आगामी शुक्रवासरे पुनः गच्छतु। तष्य प्राणाम आनयतु। अन्यथा भवंतं एव दण्डयामि तदा यमदूतः तष्य समस्याम निवेदितवान तदा यमः किञ्चिन उपायम सोचितवान। सः यमदूतः शुक्रवासरे पुनरपि गुणाकरस्य गृहम् गतवान। गुणाकरः अद्यापि सप्तप्रतिभानाम् मध्ये स्थितवान् आसीत्। यमदूतः ताषाम् पुरतः स्थित्वा प्रतिभानाम् श्लाधनम् कुर्वन् उक्तवान्–अहो। एताषाम प्रतिभानाम निर्माता कः श्यात्। तष्य नैपुण्यम अद्भुतमेव। तत वाक्यम श्रुत्वा मध्यस्थितः गुणाकरः हर्षेण सः आत्मानं विस्मृतवान। अनुक्षणम् सः–अहम् एव एतेषाम् प्रतिभानां निर्माता। झटति यमदूतः गुणाकरं अभिजातवान–पारोन बध्व तम् यमलोकम् नीतवान् च।

पञ्चत्रिंशत्तमः पाठः
पूर्वतन पाठे वयम् यावत् तावत् इत्यअमयोः सम्यक अभ्यासं कृतवंतः। इदानीम् किञ्चित् पुनः स्मरणं कुर्मः। यथा रामः यावत् धनम् इच्छति तावत् सोमः ददाति यावत् अहम् अन्नम् खादामि तावत् सः न खादति।
यावत् भीमस्य सौर्यम् अस्ति तावत् बकासुरस्य न अस्ति। यावत् सः सुन्दरतया लिखति तावत् एषा न लिखति।
वयम् यावम् पठामुः तावत् स्मरामः। इदानीम् क्रिया पदानि उपयुज्य यावत्–तावत् इति संयुज्य वाक्यानि वदामः। अहम् यावत् जनामि तावत् न वदामि। इदानीम् भवंतः ईदृश वाक्यानि वदंति वा। इदानीम् अन्यं एकम् नूतन अंशम् जानीमः। कति कदलीफलानि संति। त्रयोदश कदलीफलानि संति। कति पुरूषाः संति। नव पुरूषाः संति। कति बालिकाः संति। दश बालिकाः संति। आगत्य कति विद्यार्थिनः संति। आगत्य नवदश विद्यार्थिनः संति। इदानीम् कति इति प्रश्नार्थक शब्दं उपयुज्य प्रश्नकरनं ज्ञातवंतः। कतिचन प्रश्नांन् पृच्छंति वा
तत्र कति फलानि संति तत्र षोडष/त्रयोदश संति भवतः कति भार्याः संति
मम एकायो नायी अस्ति। भवतः कति दंतानि संति। मम् द्वयो वैद्यह निष्कासितवान–त्रिंशत् दंताः–न गणयंति।
कति आसन्दाः संति। प्रकोष्ठे सामान्यतः द्वातिंशतिः आसन्दाः संति। इदानीम् वयम् कति इति प्रश्नार्थक शब्दं। सम्यक ज्ञातवंतः। इदानीम् नूतनम् एकम् प्रश्नार्थक शब्दं जानीमः। कूप्याम् किञ्चित् जलम् अस्ति। इदानीम् प्रश्न करणं कथम। कूप्याम् कियत् जलम् अस्ति? चषके पूर्णम् जलम् अस्ति। चषके कियत् जलम् अस्ति। पात्रे किञ्चित् लवणम् अस्ति। पात्रे कियत् लवणम् अस्ति।
कूप्याम् अर्धम् तैलम् अस्ति।
कूप्याम् कियत् तैलम् अस्ति। चषके पूर्णम् जलम् अस्ति। वयम् कति इति शब्दं
कियत् इति शब्दं च ज्ञातवंतः। यदा संख्यात्मिकम् उत्तरं अपेक्षितं भवति तदा कति इति प्रश्नार्थक शब्दः। यदा परिमाणास्मिकम् उत्तरं अपेक्ष्इतं भवति तदा कियत् इति प्रश्नः। उदाहरणार्थं कूप्याम् अर्धम् तैलम् अस्ति कियत् हस्ते पण्ज़्च अङ्गुल्यः संति–कति
समुद्रे बहु जलम् अस्ति–कियत्।
एवम् कति इति अत्र उत्तरं किम् अस्ति–पञ्च
इति संख्यात्मकम् उत्तरं अस्ति–अतः अति
इति प्रश्नार्थक शब्दस्य उपयोगः
समुद्रे बहु जलम् अस्ति–कियत्।
एवम् अत्र बहु इति परिमाणात्मकं अतः कियत्–ज्ञातम् वा।
इदानीम् वयम् कति कियत् इतनयोः उपयोगं ज्ञातवंतः।
अहम् कतिचन् शब्दान् वदामि।
अनयोः योग्यम् शब्दम् योजयित्वा पुनः वदंतु। उदाहरणार्थ–उष्णं–कियत् उष्णम्। प्रकोष्ठाः। कति प्रकोष्ठाः।
शैत्यम्। दीर्घम/कष्टम कियत् प्रकोष्ठाः/मार्गाः/जनाः–कति अहम् उत्तरम्–भवंतः प्रश्नं कुर्वंतु। इदानीम अन्यम् एकम् अभ्यासं कुर्मः। रमेशस्य समीपे विंशतिः रूप्यकाणि संति। रमेशस्य समीपे कति रूप्यकाणि संति। राघवस्य बहु द जीवने अनुपम् सुखम् अनुभूतम्। पूर्वतन् पाठे अस्माकम् इति शब्दस्य उपयोगम् ज्ञातवंतः। किञ्चित् पुनः स्मरण कुर्मः।
अस्माकं देशः सुन्दरः अस्ति। अस्माकं देशं देवताः अपि इच्छंति। अस्माकं आदिकविः बाल्मिकिः।
एवम् कतिचन् वाक्यानि वदंति वा। अस्माकं राज्यं भारते अस्ति। अस्माकं गृहे शुनकः अस्ति। अस्माकं राष्ट्रभाषा हिन्दी। अस्माकं गृहम् परितः परिसरः सुन्दरम् अस्ति।
सुभाषितम्
गुणदोषौ बुधो ग्रह्वन् इन्दुक्ष्वेडाविवेश्वरः। शिरसा श्लाघते पूर्व परं कण्ठे नियच्छति॥ एतस्मिन् सुभाषिते सज्जनाः कथम् व्यवहारं कुर्वंति–इति विषयः अस्ति। सज्जनाः समाजे गुणान् दोषान् पश्यंति–तदा कथम् व्यवहारं कुर्वंति–एवमेव शिवः चन्द्रविषयोः कुत्र किमर्थम् स्थानं दत्तवान एवमेव अस्माभिः जीवने कथम् वर्त्तितव्यम्–इति एते अंशाः सुभाषिते वर्णिताः संति–सुन्दरतया। चन्द्रः–श्वेतः, सुन्दरः, शीतलः, आकर्षकः–अतः शिवः चन्द्रम् मस्तके स्थापयित्वा लोकेभ्यः प्रदर्शयति–सः एव शिवः प्राणापहारकं, परपोड़कं हालाहलं विषम् कण्डे निपूणहितयान–सज्जनाः अपि लोके सदगुणान् पश्यंति, दोषान् अपि पश्यंति–परंतु सर्वत्र दुर्गणानान् प्रकटनं नैव कुर्वंति–ते सर्वदा सर्वत्र सद्गुणाणामे प्रकटनं कुर्वंंति। दोषान् सर्वान् तेपि कंठे एव निमूहितवंतः। एवम् सर्वत्र सद्गुणानेव प्रसारंतः उत्तमम् परिसरम् निर्भांति–वयम् अपि सदा अन्येषाम् सद्गुणान् प्रकटयामः दोषान कदापि नैव प्रकटयामः एतेन समाजे उत्तमं परिसरं निर्मितं भवति।

कथा

कश्चन् महाराजः आसीत्। सः धर्मबुद्धिः सुशीलः च आसीत्। तष्य दानकार्ये महती आसक्तिः। तस्य गृहम् कोपि साहाय्यार्थं गच्छति चेत–कोपि स्तिदस्तः न प्रतिगच्छति। तष्य गृहस्य प्रासदे सर्वत्र भोजनार्थ व्यवस्था आसीत्। एकेपि आगच्छन्तु तेषाम् भोजनव्यवस्था सुसमीचीनतया प्रचलति स्म। सहस्त्रसः जनाः भोजनं कुर्वंति स्म संतोषेन गच्छंति स्म। ये ये गतवंतः ते सर्वेपि महाराहस्य सदगुणानाम् प्रशंसः कृतवंतः। ते, सर्वेपि अन्यत्र गत्वा महाराजस्य प्रशंसा कृतवंतः। महाराजः महादाता अस्ति–इति सर्वत्र वर्णनम् कृतवंतः। महाराजः अपि तत् सर्वम् श्रुतवान। तस्य अपि महान् संतोषः जातः। यथा यथा सः जनानाम् वाक्यम् श्रुतवान श्लाधनम् श्रुतवान तस्य अहकारंः क्रमशः अधिकः जातः। एकतिध विकृतिः।अमुत्पन्ना। सः चिंतयति। मम् नाम् सर्वे वदंति वान वा किञ्चित परीक्षाम् करोमि–विचारयामि इति एकस्मिन दिने निश्चितवान। भोजनम् एकस्मिन् दिने सर्वेषाम् समाप्तम्। सर्वेपि इत्तिष्ठंति। महाराजः समीपे स्थित्वा सर्वान् विचारयति। भोजनम् कथम् आसीत्। प्रतीक तन्ये भोजनम् स्कीकृतवंतः वा। इत्यादि विचारयति। तेपि संतोषेन महाराजस्य श्लाघनं कुर्वंति। एताम् भोजन व्यवस्थां कः कृतवान् इति भवंतः जानंति वा। प्रजाः वदंति। ओदो एताम् व्यवस्थाम् महाराज एत कृतवान इति वयम् जानीमः भवान् एव कृतवान–भवत् सदृशः दाता प्रपंचेत नास्ति–पुनः महाराज पृच्छति–भवंति माम स्मरंति वा। तदा जनाः वदंति–केवलम् अस्मिन् जन्मनि न, जन्मांतरेअपि वयम् भवतः नाम् स्मरामः। तेन महाराजः अत्यंतः संतुष्टः भवति। अंते एकः संन्यासी उत्तिष्ठति भोजनं कृत्वा। महाराजः तमपि पृच्छति। भोः महोदय–भवान् भोजनं सम्यक स्वीकृतवान् वा। भवान् अन्यत्र कुत्रापि एतादृश दातारम् दृष्टवान् वा। सः संन्यासी चिंतयति। एतस्य अहंकारस्य किमपि औषधम् करणीयम्। सः चिंतयित्वा वदति। महाराज–भवतह भोजनव्यवस्थाया अहम् अत्यंतं संतुष्टः। भवान् उत्तम् महादाता अस्ति। परंतु भवतः अपेक्षया अत्यंत श्रेष्ठ दाता अन्यः अस्ति–अहम् तम् आरम्भे सर्वदा स्मरामि–अनंतरे भवतं स्मराभि। तदा महाराजस्य आश्चर्यम् भवति। अरे! मम अपेक्षया अन्यः श्रेष्ठदाता कः अस्ति। कुतुहलेन पृच्छति–संन्यासिनः समीपे भोः कः अस्ति–तादृशः महादाता। कृप्या नाम् वदतु। तदा संन्यासी वदति। पश्यतु। महाराज। अस्माकम् शरीरम् अस्ति–प्राणाः संति–प्राणवायुः अस्ति–वाक्क्ष्पितिः अस्ति–बुद्धि शक्तिः अस्ति–प्रपंचे शस्यानि–वृक्षाः फलानि–धान्यम् सर्वम् अपि अस्ति। एतत् सर्वम् महादेवः अस्माकम् कृते दत्तवान अस्ति। एतत् महत्त दानम्। भवान् अपि महान पुरूषः एव परंतु भगवतः पुरतः भवान् अत्यंतं अल्पसंत भवति–परंतु भगवान् एतत सर्वम् दत्तवान–तस्य स्मरणम् अहम् सर्वदा आदौ करोमि–अनंतरम् भवतः नाम स्मरामि। तदा महाराजः चिंतयति–सत्यम्–एतत सर्वम् भगवता दत्तम–अहम् किम् निर्मतवान् भगवता दतमेव जनेभ्यः ददामि। तत्र मदत् सौर्यम् किम् अस्ति। तदा तस्य अहंकारंः न्यूनः भवति–क्रमशः अहंकारः नष्टः–सः अत्यंतं कर्त्तव्य बुद्धया अनंतरम् दानधर्मादिकम्–भोजनस्य व्यवस्थां करोति। एतेन इतोपि तस्य कीर्त्तिः प्रपंचे प्रसारिता भवति।

षटत्रिंशः भागः

संस्कृत संभाषणस्य अभ्यासं कुर्वताम् भवताम् सर्वेषाम् स्वागतम्। आगच्छतु। अद्यापि वयम् संभाषणस्ये अभ्यासं कुर्मः। पूर्वतन् पाठे वयम् कति कियत् एतयोः शब्दयोः ज्ञानं प्राप्तवंतः। तद् विषये अभ्यासं अपि कृतवंतः। इदानीम् आरम्भे तस्य पुनः स्मरणम् कुर्मः। स्मरंतु एकवारम्।
यत्र उत्तरम् संख्यात्मकम् भवति तत्र कति इत्यस्य प्रयोगः करनीयः।
यत्र उत्तरम् परिमाणात्तनम् प्रयोगः करनीयः कियत् इत्यस्य प्रयोगः करनीयः। एतद् वयं ज्ञातवंतः। तथापि इदानीम् भवंतः तयोः एकतरस्य प्रयोगं कृत्वा प्रश्न वाक्यानि वदंतु। कः वदति। भवान् वदति। वदतु। भवतः शिरसि कियत् ज्ञानम् अस्ति। अहम् उत्तरम् न वदामि भवंतः केवलं प्रश्नवाचक वाक्यानि वदंतु। हस्ते कति अङ्गुल्यः संति। संस्कृतभाषायाम् कति अक्षराणि संति। भगवद् गीतायाम् कति अध्यायाः संति। विश्वदेवस्य कति नामानि संति।
भवंतः इदानीम् कति कियत् एतयोः अर्थ भेदं सम्यक् ज्ञातवंतः। इदानीम् पुनः एकम् अभ्यासं कुर्मः। अहम् प्रथमम् उत्तरवाक्यम् वदामि। भवंतः अनंतरम् प्रश्नवाक्यम् पृच्छंतु। तत्र कति–कियत् एतयोः अन्यतरस्य प्रयोगः करण्यः। चिंतयित्वा उचितम् प्रश्नम् पृच्छंंतु। पाण्डवाः पञ्चजनाः। कति अद्य बहु शैत्यम्–कियत् दशरथस्य चव्वारः पुत्राः–कति मुखे द्वात्रिशतः देताः संति–
भवंतह इदानीम् सम्यक् ज्ञातवंतः एतद् विषयम्। संख्यावाचक शब्दाम् भवंतह जानंति एव। जानंति एव। आम् जानीमः। तथापि एकवारम् स्मरामः। वदंतु। जानंति खलु। एकम् द्वे त्रीणि चत्वारि पञ्च षट् सप्त अष्ट नव दश एते सर्वेपि संख्यावाचक शब्दाः।
इदानीम् अन्यम् एकं नूतनं अंशं जानीमः अत्र काञ्चित् पुस्तकानि संति कति पुस्तकानि संति वयम् गणयामः
अष्ट पुस्तकानि संति एतत् प्रथमम् पुस्तकम्
एतत् द्वितीयम् पुस्तकम्
एतत् तृतीयम् पुस्तकम्
एतत् चतुर्थम् पुस्तकम्
एतत् पञ्चमम् पुस्तकम्
एतत् षष्ठम् पुस्तकम्
एतत् सप्तमम् पुस्तकम्
एतत् अष्टमम् पुस्तकम्
किम् प्रथमं पुस्तकम् किम् द्वितीयम् इति भवंतह वदंतु–यथा–आयुर्वेद ग्रंथावली प्रथमम् पुस्तकम्–
अमरकोषस्य गतायनम् तृतीयम् पुस्तकम्
इदानीम् एतद् विषये वयम् अन्यं एकम् अभ्यासं कुर्मः। अत्र कानिचित् चित्राणि संति
कति चित्राणि संति
द्वादश चित्राणि संति
इदानीम् अहम् प्रश्नम् पृच्छामि–भवंतः उत्तरं वदंतु। यथा–दीपस्य चित्रं प्रथमं चित्रम्। मंदिरस्य चित्रम् तृतीयम् चित्रम्। - रामस्य चित्रम् कथनम् चित्रम्
- रामस्य चित्रम् अष्टं चित्रम्
- अरणस्य चित्रम्
- पिपीलिकानाम् चित्रम्
- मंत्रिणः चित्रम्
- लोकयान समय सूची - वसयानम् कदा गच्छति इति समयसूची अत्र - चेन्नइ नगरम् प्रति चत्वारि वाहनानि संति
- तिरूपतिम् प्रति चत्वारि लोकयानानि गच्छंति - चनेन्न नगरम् प्रति प्रथमं यानम् कदा अस्ति प्रथमं यानम् सप्तवादने अस्ति द्वितीयम् यानम् सपादअष्टवादने
तृतीयम् यानम्
चतुर्थम् यानम् अत्र संस्कृत कक्ष्यायाम् विद्यार्थिनः संति–विद्यार्थिन्यः अपि संति–अहम् गणनाम् करोमि संख्याम् वदतु। अष्ट विद्यार्थिनः संति।
तिलकः कथम्ः–प्रथमः अजेय कथम्ः–द्वितीयः
तृतीयः
चतुर्थः पञ्चमः
षष्ठः
सप्तमः अष्टमः
पाण्डवाः पञ्च जनाः वयम् जानीम्ः तेषु युधिष्ठिरः कथमः–प्रथमः
भीमः–द्वितीयः अर्जुनः–तृतीयः नकुलः–चतुर्थः सहदेवः–पञ्चमः पुल्लिङ्ग शब्देषु–प्रथमः द्वितीयः तृतीयः चतुर्थः एवम् वदाम्। अन्यम् अपि अभ्यासं कुर्मः। विद्यालये भाषण स्पर्धा आसीत्। भाषण स्पर्धाया कः प्रथमः वदंतु। रणवीरः चतुर्थः राजीवः षष्ठः पुनः एकम् अभ्यासं कुर्मः भगवदगीतायाम् अष्टादश अध्यायाः संति। वयम् जानीम्। तत्र प्रथमः अध्यायः कः। कर्मयोगः तृतीयः अध्यायः। राजविद्या राज गुह्ययोग नवमः अध्यायः। विभूति योगः दशमः अध्यायः।

सुभाषितम्
आरम्भंतेऽल्पमेवाज्ञाः, कामं व्यग्रा भवंति च। महारम्भाः कृतधियः, तिष्ठंति च निराकुलाः॥
अस्मिन् सुभाषिते सुभाषितकारः सामान्यानाम् महापुरूषाणाम् च स्वभावे यत् वैलक्षन्यम् अस्ति तस्य वर्णनम् कृतवान् अस्ति। सामान्याः अन्याः किम् कुर्वन्ति–यदा ते कार्यस्य आरंभम् कुर्वन्ति–सामान्यस्य कार्यस्य आरंभम् कुर्वन्ति–अल्पमेव आरभंते–किंतु कामम् व्यग्राः। व्यघ्नाः भवंति–लघु कार्यम् कर्त्तुम् आरभंते तावतापि अत्यंतं उद्विग्नाः भवंति–अग्रे किम करणीयम् इति न जानंति–बहुकष्टम् अनुभवंति–किंतु महापुरूषाः न तथा महारम्भाः कृतधीयाः–ये कृतधीयः संति–महात्मनः महापुरूषाः ते महतः कार्यस्य आरंभम् कुर्वन्ति तथापि निराकुलाः तिष्ठंति–तेषाम् कापि चिंता न भवति अत्यंतं समचित्ततया धैर्येण ते कार्यम् निर्वदंति एतदेव तयोः मध्ये वैलक्षण्यम्–इति सुभाषितकारः बहु सुन्दरम् वर्णितवान् अस्ति–

कथा
अहम् इदानीम् एकाम कथाम् वदामि। सातधानेन श्रुणवंतु
नंद नृपतिः मगध देशे पाटलिपुत्रे शाषनम् कुर्वन् आसीत्। तेषु एव दिनेषु चाणक्यः चन्द्रगुप्तस्य साहाय्येन पाटलिपुत्रम् वशीकर्त्तुम् प्रत्यत्नं कुर्वन् आसीत्। नन्द नृपतिः एताम् वार्त्ताम् ज्ञातवान् आसीत्। अतः सः चाणक्यम् चन्द्रगुप्तम् च निग्रहितुम् सर्वत्र अतंतः एतयो अंवेषणम् कुर्वन्तुः आसन्। एकस्मिन् दिने चाणक्यः चन्द्रगुप्ते न सह अरण्य मार्गेन कुत्रापि गच्छन् आसीत्। कश्चन् सैनिकः कथमपि एताम् वर्स्ताम् ज्ञातवान्। अतः सः तयोः निग्रहणम् इति बुद्धया अश्वं आरूह्ल्य वेगेन तेन मार्गेण तयोः अनुधातनं कृतवान। चाणक्यः कथमपि एतम् विषयम् ज्ञातवान्। सः यदि समीपम् आगच्छति–किम् कुर्मः इति तष्य मनसि चिंता उत्पन्ना। बहुशीघ्रम् सः सैनिकः समीपम् आगतवान् अपि–तदा एव चाणक्यः मार्ग पार्श्वे एकम् कासारम् दृष्टवान–तस्य मनसि एकः उपायः स्फुरितः–सः अनुक्षणम् चंद्रगुप्तं सूचितवान। वत्स। भवान कासारे निमग्नः एव तिष्ठतु। इत्युक्तवान। अनुक्षणं चन्द्रगुप्तः कासारे निमग्न आसन् तथैव स्थितवान। चाणक्यः रजकतेषेण तस्य प्रक्षालनं कुर्वन तत्र स्थितवान्। तावता एवं सैनिकः समीपं आगतवान्। सः रजकवेशधारिणं चाणक्यं दृष्टवा पृष्टवा–भोः–एतेन मार्गेन चाणक्यचन्द्रगुप्तौ गतवंतौ किम्। भवान् दृष्टवान् वा। भवंतौ दृष्टवान वा। चाणक्यः तद् श्रुत्वा उक्तवान वा। चाणक्यः तद् श्रुत्वा उक्तवान। अहम् सम्यक न जानामि–परंतु अहम् चिंतयति इदम् इदानीम् कश्चन् युवकः अत्र आगतवान्। सः कासारे निमग्नः अस्ति। प्रायशः सः चन्द्रगुप्तः अस्ति–तस्य मस्तकम् कर्त्तयतु। इति उक्तवान्। सैनिकः संतुष्टः अभवत्। ततः चानक्यः उच्चैः चन्द्रगुप्तं आहूतवान–वत्स आगच्छतु–न इति उक्तवान। चन्द्रगुप्तः बहिः आगतवान् अनंतरम् सः सैनिकस्य वेषम् धृतवान ततः तौ द्वौ अपि तमेव अश्वम् आरूह्य अग्रे गतवंतौ। मार्गे गमनसमये चाणक्यः चन्द्रगुप्तं पृष्टवान। वत्स। यदा अहम् तम् सैनिकम् उक्तवान्–चन्द्रगुप्तः कासारे स्यात् भवान् किम् चिंतितवान। तदा चन्द्रगुप्तः उक्तवान। भगवन्। ममतु भवती पूर्णः विश्वासः अस्ति। भवान् यत्र करोति तद मम हिताय एव इति मम् शतम् प्रतिशतम् विश्वासः अस्ति–अतः अहम् संपूर्ण विश्वासेन तथैव स्थितवान् इति। चन्द्रगुप्तस्य उत्तरम् श्रुत्वा चाणक्यः नितराम् संतुष्टः अभवत्। अहम् सत्पात्रस्य एव साहाय्यम् कुर्वन् अस्मि। इति सः निश्चितः अभवत्।
कथायाः अर्थं ज्ञातवंतः किलः।


सप्तत्रिंशः पाठः

संस्कृत भाषा अभ्यासम् कुर्वताम् भवतां सर्वेषाम् हार्दिक स्वागतम्। पूर्वतन पाठे वयम् प्रथमं द्वितीयं तृतीयं इत्यादि रूपानाम अभ्यासं कृतवंतः। पुल्लिंगे प्रथमः द्वितीयः तृतीयः इत्यादि रूपाणि भवंति। इदानीम् वयम् तेषाम् पुनस्मारणम् कुर्मः। एतद् एकम् पुस्तकम्। पुस्तकस्य नाम किम–गेयसंस्कृतम् संति। एतेषाम् आधारेण वयम् एकं लघु अभ्यासं कुर्मः। प्रथमं जीतम अस्ति–नमो भगवति। भवंतः वाक्यानि वदंतु। सूरा वयम् द्वितीयं गीतं अस्ति।
तृतीयं
चतुर्थं
पञ्चमं
षष्ठं
सप्तमं
अष्टमं इदानीम् वयं प्रथमः द्वितीयः इत्यादि पुल्लिङ्ग रूपाणाम् अभ्यासं कुर्मः अत्र एकः अभ्यासं अस्ति उदाहरणार्थ रविवासरे प्रथमः दिनाङ्कः–सोमवासरे द्वितीयः दिनाङ्कः तृतीयः द्वितीयः चतुर्थः पञ्चमः षष्ठः सप्तमः अष्टमः दशमः
अस्य पुस्तकस्य नाम अस्य पुस्तकस्य नाम वाक्यस्तिरः पुस्तकं बहु सुन्दरं अस्ति–चतुरवर्णयुतम् पुस्तकम् अस्ति। अत्र पाठस्य अनुक्रमणिका अस्ति–बहवः पाठाः संति–तेषाम् अनुक्रमणिका अस्ति–प्रथमः पाठः द्वितीयः पाठः–एतेषाम आधारेण वयम् एकं अभ्यासं कुर्मः। प्रथमः पाठः मम् गृहम्
उत्तमः छात्रः द्वितीयः पाठः
वर्षाकालः तृतीय पाठः
चतुर्थः/पञ्चमः/षष्ठः/सप्तमः/अष्टमः नूतनं अंशं जानीमः - भवत्याः नाम् किम् मम नाम 1/2/3/4/5 इदानीम् संख्यां वदंतु प्रथमा बालिका तेजस्विनी प्रथमा बालिका का
अनुषा द्वितीया/तृतीया/चतुर्थी/पञ्चमी/षष्ठी/सप्तमी/अष्टमी/नवमी/दशमी
अधुना एकम् अभ्यासं कुर्मः अत्र संगीत स्पर्धायाः परिणामः पोषितः अस्ति। कनकलता प्रथमा। इदानीम् अन्यम् एकम् नूतनं अभ्यासं कुर्मः अत्र एकः अभ्यासः अस्ति। सोमवासरे प्रथमा तिथिः तर्हि मंगलवासरे का तिथिः–द्वितीया/तृतीया/चतुर्थी एकादशी/द्वादशी/का तिथिः/ त्रयोदशी/चतुर्दशी भवती वदतु। सोमवासरे अष्टमी तिथिः यथा रामायणम् प्रथमम् काव्यम्
श्रीरामचन्द्रः दशरथस्य प्रथमः पुत्रः आर्यभटः भारतस्य प्रथमः उपग्रहः कैकेयी दशरथस्य तृतीया पत्नी
इंदिरा गाँधी भारतस्य सप्तमी प्रधानमंत्रिणी - इदानीम् भवंतः एकैकम् वाक्यम् रचयंति। - कृप्या वदतु..... अहं विद्यालये प्रथम अस्मि। अहं मम मातुः पञ्चम्ः पुत्रः भवान कथमः पुत्र–द्वितीयः भवती कथा पुत्री–द्वितीयाः अहम् शब्दान् वदामि–भवंतः प्रथमः/प्रथमा
प्रथमम् योजयंतु (एतेषु योग्यम् रूपम्) प्रथमम/गृहम/नमिम प्रणम्य शिरसा देवम गौरीपुत्रम विनायकम भक्तावासम् स्मरे नित्यम् आयुष्कामार्थसिद्धये प्रथमं वक्रतुंडं च एकदंतं द्वितीयंक
तृतीयं कृष्णपिडांक्षम् गजवस्त्रम् धतुर्थकं
लंबोदरं पञ्चवञ्च षष्टं विकरमेव च सप्तमं विघ्नराजं च धूम्रवर्णं तथाष्टमं नवमं बालचन्द्रम च दशमं तु विनायकं एकादशं गणपतिम् द्वादशं तु गजाननं। द्वादशैतानि नामानि त्रिसंध्यम् यः पठेनरः न च विघ्न मयं तस्य सर्वसिद्धि करं प्रभो।

सुभाषितम्
इदानीम् वयम् एकं सुभाषितेम् श्रुण्सः
पिबंति नद्यः स्वयंमेव नाम्भः स्वयं न खादंति फलानि वृक्षाः। नादंति सस्यं खलु वा रिवाहा परोपकाराय सतां विभूतयः॥ सुभाषितस्य अर्थः एवम् अस्ति। नद्य जलं न पिबंति अन्येभ्यः यच्छंति। एवमेव वृक्षाः फलं न खादंति परेषाम् निमित्तमेव ददति। मेधां वर्षंति तेन सस्यानि वर्द्यंते। पस्तु मेधाः स्तयं सस्यानि न सरदंति। एवमेवः सज्जनाः परोपकारम् कुर्वंति सनि भित्तम् ते किमपि न रक्षंति–अन्येषाम् निमित्तेमेव सज्जनाः परोपकारं कुर्वंति।

कथा

पुरा दुर्गादासः इति कश्चन महाराजः महाराष्ट्र राज्ये आसीत्। सः अत्यंत सूरः राजा आसीत्। तस्य दर्शनेन मुगल जनाः भीताः भवंति स्म। अतः ते एकवारम् चिंतितवंतः तस्य मारणं करणीयं–इति–भिन्न–भिन्न उपायान् चिंतितवंतः तस्य मारणाय परंतु राजा तान सर्वान् उपायान् कञ्चित निराकृतकान एकदा एकदा राज्ञः मनषि विचारः अणतः–मया इतः तीर्थयात्रा निमित्तम् रामेश्वरम् गंतव्यम्–एकस्मिन दिने महाराजः तीर्थयात्रा निमित्तं प्रस्थानं करोति बड्ड दूर गमनानन्तरम् एकम् मराठा राज्यस्य एकं नगरं प्रविशति–तत्र एकः राजा आसीत्–तष्य गृहम् गच्छति–तदा महाराजः अस्य स्वागतं करोति–अतिथिः आगतवान–तष्य महान संतोषः भवति–सः बहु श्रांतः आसीत्–बहूनि दिनानि यावत् बहु अहितवान आसीत्–अतः भोजनादिकं समाप्य विश्रांति स्वीकृतवान–पूर्वम् पृष्ठवान–भवान कः इत्यादि–सः उक्तवान–अहम् दुर्गादासः इति बहु दूरतः आगतवान अस्मि–सः महाराजः जानाति स्म–दुर्गादासः यवनानाम् विरोधी–शत्रुः इति–एषः महाराजा–यवनानाम् मित्रम् आसीत्–अतः सः पत्नीम् आङ्खति–भोः आगच्छतु–अस्माकम् गृहम् प्रति भाग्यलक्ष्मी एव आगता अस्ति। तदा पत्नी प्रच्छति किम् भवान् किम् वदति तदा सः वदति अस्माकम् गृहम् आगतः महाराजः अस्माकम् शत्रुः। तष्य मारणम् कर्त्तुम् इदानीम् उत्तमः समयः अस्ति अस्माकम् उत्तमः अवकाशः प्राप्तः अस्ति अतः तम् वयम् मारयामः तदा पत्नी वदति किमर्थता। सः वदति–सः अस्माकम् शत्रु अस्ति यदि तष्य मारनम् कुर्मः प्रभूतं धनं वयं प्राप्तुम् शक्नुमः तेन धनेन वयम् आनन्देन जीवनं कर्त्तुम शक्नुमः। इति महाराजः वदति–तदा पत्नी वदति–किम् भवान् धूर्त्तं चिंतनं करोति–सः राष्ट्रस्य नायकः/शूरः अस्ति राष्ट्ररक्षणं कार्यं कुर्वन अस्ति–तष्य विषये एतादृश धूर्त्त चिंतनं भवतः एतद् अनुचितम् इति पत्नी महाराजं निवेदयति परंतु महाराजः न श्रुणोति स्वगृहं आगतं महाराजं हंतुं अयम् मराठानायकः स्वखड्गं स्वीकृतवान स्वीकृत्य तष्य समीपं गंतुं उद्युक्तः तदा पत्नी तम निवारयति–भोः न मारयतु तम्–इति–परंतु सः न श्रुणोति तदा पत्नी एव स्वयं तष्य दस्तात खड्गं स्वीकृत्य स्वस्य उरसः छेदनं करोति–अद्यः पतति–वदति नीच भवान् एतादृशा महंतं मारयितुम उद्युक्तुः भवान् एतादृश महापुरूषं मारयति खलु–तदा सः वदति–मया अनुचितं कार्यं कृतम् इति तदा सा वदति अस्माकम् मराठा समाजस्य अयम् अपमानकरः विषयः–तादृशम् राष्ट्रपुरूषं भवान् मारयतुम उद्युक्तः इति सा स्व पतिम् निवेदयति तत्पश्चात् सा वीर वनिता स्व प्राणान् त्यजति मराठा नायकः दुःखेन महाराजम् उत्थापयंति–उत्थितः महाराजः पश्चति–एषा वीर वनिता स्व प्राणान् व्यक्तवती अस्ति–पृच्छति किम् जातम्। तदा अयम् मराठा नायकः वदति मम अनुचित कार्येण सा स्व प्राणान् व्यक्तवती अहम् भवंतः मारयितुम दृष्टवान भवान अस्माकम् शत्रुः इति भत्वा–परंतु मम् इदानीम् बुद्धिः प्राप्ता अस्ति–भवान् कृप्या माम क्षामयतु–अहम अपि स्व प्राणान राष्ट्रनायकाय ददामि इति उक्तवा सः अपि स्वष्य प्राणान् व्यक्तवान। अष्टत्रिंशः पाठः
पूर्वतन पाठे वयम् प्रथमः/द्वितीयः इत्यादि शब्दान् ज्ञातवंतः/ इदानीम कनिचन वाक्यानि वदामः वा। भीमः पाठुवेषु द्वितीयः अद्य तृतीयः दिनाङ्कः इति चिंतयतु। श्वः कः ह्यः कः परह्यः कः दिनाङ्कः–
का तिथिः–अष्टमी तिथिः पञ्चमी तिथिः भवान् कथम् पुत्रः/पञ्चमः भवती कथमा पुत्री/द्वितीया इदानीम् क्रियापदानाम् विशेषः अभ्यासं कुर्मः तदर्थम आरम्भे किञ्चित् पुर्नस्मरणं कुर्मः। अहं एकवचने एक वाक्यं वदामि तस्येव बहुवचनं रूपं अपि वदामि–यथा
बालकः विद्यालयं गच्छति
बालका विद्यालयं गच्छंति बालिका पुस्तकं पठति
बालिका पुस्तकं पठंति। एतानि सरलानि रूपानि भवंतः जानंति
समान रूपाणि–परंतु कतिचन विशिष्ट क्रियापदानि संति
करोति–कुर्वंति जानाति–जानंति
श्रुणोति–श्रुणवंति एवम् विशिष्टानि क्रियापदानि संति तेषाम् विशेष अभ्यासं कुर्मः अत्र क्रियापदानि संति एतेषाम अभ्यासं कुर्म अहम एकवचने पठानि भवंतः बहुवचन रूपानि पठंतु
ददाति–ददति
स्वीकरोति–स्वीकुर्वंति
शक्नोति–शक्नुवंति क्रीणाति–क्रीणंति गृहाति–गृहनंति
रोदिति–रूदंति इदानीम यम पृच्छामि सः वदतु
इदानीम यम पृच्छामि सः वदतु इदानीम एतेषाम वाक्ये प्रयोगं कुर्मः
यथा युवकः नूतनं वादनं क्रीणाति–एतस्यैत बहुवचनं रूपम–युवकाः नूतन वाहनं क्रीणंति एवम् इदानीम् भवंतः वाक्यद्वयम् वदंति एकम वाक्यम एकवचने तस्यैव बहुवचनं अन्यत वाक्यम् ज्ञातम वा वदंति वा इदानीम् अहम् एकवचने वाक्यानि वदामि भवंतः बहुवचने परिवर्त्तम् वदंतु
एवम् एकवारम् एकवचन वाक्यम अनंतरम बहुवचन वाक्यम् वदंति वा वदतु–
अहम सिरसि तैलम् स्थापयामि
वयम् सिरसि तैलम् स्थापयामः एतानि अत्यंतं सरलानि भवंतः सर्वे सम्यक जानंति
इदानीम विशिष्ट क्रियापदानाम् अभ्यासं कुर्मः अहम एतानि पठामि भवंतः बहुवचन रूपानि पठंतु गृहामि गृऍहीमः रोदिमि रूदिमः
इदानीम एतेषाम् प्रयोगं वाक्ये कुर्मः
अहम् ताडयितुम न शक्नोमि वयम ताडयितुम न शक्नुमः
अहम ताडयितुम न ददामि वयम ताडयितुम न दद्मः

सुभाषितम

रत्नाकरः किः कुरूते स्वरत्नैः विन्ध्याचलः किं करिभिः करोति।
श्रीखण्डखण्डैः मलयाचलः किं परोपकाराय सतां विभूतयः॥ श्रुतस्य सुभाषितस्य अर्थः एवम् अस्ति–रत्नाकरः इत्युक्तै समुद्रः–सः रत्नगर्भः इति प्रसिद्धः अस्ति इत्युक्तै समुद्रस्य अंतः बहुरत्नानि भवंति–वणिक जनाः रत्नानि स्वीकृत्य विक्रयेणम् कुर्वंति–तेषाम् जीवनम् समृद्धं भवति–समुद्रष्य कोपि लाभः अस्ति आ–एवम् समुद्रः परोपकारं करोति एवमेव विन्ध्याचलः भवति वृक्षाणाम मध्ये संतोषेण गजाः अटंति वृक्षाणाम् समृद्धि कारणतः गजानाम् अपि समृद्धिः गजानाम् समृद्ध कारणतः वनस्य कोपि लाभः अस्ति आ नास्ति वनम् परोपकारस्य एव अस्ति एवमेव मूल्याचलः श्रीगंध निमित्तम प्रसिद्धः प्रपञ्चे एव विख्यातः अस्ति। श्री गंधस्य सुंगधः प्रपञ्चे सर्वत्र प्रसरति। एतस्मात् मलयाचलस्य कोपि लाभः नास्ति मलयाचलः परोपकारं करोति सज्जनानाम संपदः संति–तेषाम शारीरिक शक्तिः अस्ति तेषाम बौद्धिक शक्तिः अस्ति तेषाम वाक् शक्तिः अस्ति एताः सर्वाः शक्तयः परोपकारार्थमेव–शतां विभूतयाः परोपकाराय एवं सुभाषिते परोपकारस्य वर्णनं कृतम अस्ति।

कथा

कथायाम अखंड विश्वासः ज्येष्ठानाम् विषये अस्ति चेत्–कः लाभः भविष्यति इति वर्णितः अस्ति। महाभारतस्य युद्धकालस्य एका घटना भीष्मः अष्ट दिनानि यावत् पराक्रमेण युद्धं कृतवान पाण्डव पक्षे बहवः तीराः हताः पाण्डवाः खिन्नाः तथापि दुर्योधनस्य संतोषः न अभवत्–सः चिंतयति केवलं भीष्मः पराक्रमं दर्शयति–केवलम् क्रीडन अस्ति सः–एकम् अपि पाण्डवं न हतवान अतः सः भीष्मस्य समीपे आगत्य वदति–भीष्म महोदयः–भवान अत्यंतं पराक्रमेण युद्धं कुर्वन अस्ति–सत्यं–परंतु एकोपि पाण्डवः न भृतः–भवान् केवलम् क्रीडन् अस्ति युद्धम कुर्वन नास्ति–
इति वदति–तदा भीष्मः कुपितः भवति–खिन्नः अपि भवति–सः एकाम प्रतिज्ञां करोति–भीष्मस्य प्रतिज्ञा इत्युक्ते सर्वदा भयङ्करेव–सः वदति–अहम् श्वस्तन युद्धे एकः वा पाण्डवं भारयामि अर्जुनं भारयामि अथवा अर्जुनेन पराजितः भविष्यामि इति प्रतिज्ञां करोति एषा वार्त्ताः समग्र रणाङ्गने प्रसरिता–सर्वेपि वीराः श्रुणवंति–पाण्डवाः अपि श्रुणवंति सर्वेषाम् भयम् अपि भवति तददिने रात्रौ पाण्डवपक्षी वीरानाम् निद्राएत न आगता–श्रीकृष्णः अपि चिंतामग्नः–निद्राम् विना यापयति–तस्य चिंतायाः कारणम् अस्ति अर्जुनः किम् कुर्वन स्यात् इति श्रीकृष्णः चिंतयति–सः उत्थायं अर्जुनस्य प्रकोष्ठं गच्छति–तत्र पश्यति अर्जुनः सुखेन स्यानः अस्ति–निद्राम कुर्वन अस्ति तस्य अपि भीतिः नास्ति–श्रीकृष्णः गत्वा उत्पापयति अर्जुन उत्तिष्ठतु–अर्जुनः उत्तिष्ठति–पृच्छति किमर्थम् उत्थापितवान–तदा कृष्णः वदति भोः अर्जुनः–भवान् सुखेन शयानः अस्ति भीष्मस्य प्रतिज्ञां न श्रुतवान वा–अर्जुनः वदति–श्रुतवान–श्रीकृष्णः पुनः पृच्छति भवतः भीतिः वा–उद्विग्नता वा–नास्ति वा–तदा शांत स्वरेण अर्जुनः वदति–भोः श्रीकृष्णः परमात्मन् अहम् भवंतम् शरणं गतवान अस्मि–मम् रक्षण भारः भवतः–मम् योगक्षेमस्य चिंता भवतः एव–एवम् सती भीष्म प्रतिज्ञायाः रक्षणम् भारः भवतः–मम् का चिंता–मम् अतः उद्विग्नता अपि नास्ति भीतिः अपि नास्ति अहम् भवती संपूर्णतया विश्वास कृतवान अस्मि। अतः अहं निश्चितः अस्मि–अहो सत्यं खलु–सुखंड विश्वासः एव रक्षति इति–अतः एत श्रीकृष्णः पार्थसारथीः जातः
नवत्रिंशः पाठः
बहु दिनेभ्यः वयम् संस्कृताभ्यासं कुर्वंतः स्मः–भवंतः इदानीम् बहूनि विषयान ज्ञातवंतः एव–तथापि ततः अग्रिमम् अभ्यासं इदानीम कुर्मः पूर्वतन पाठे वयम् क्रियापदानाम् एकवचन रूपानाम्, बहुवचन रूपानाम् च अभ्यासं कृतवंतः परिवर्त्तन अभ्यासं अपि कृतवंतः आरम्भे तष्य पुनः स्मरण कुर्मः अहम एकवचन वाक्यं वदामि भ्वांतः बहुवचन रूपेण परिवर्त्तनं कुर्वंतु भवंतः क्रियापदानाम् बहुवचन रूपाणि सम्यक ज्ञातवंतः–इदानीम् एकवारम् वयम् सर्वे अपि एकम् एकं वाक्यं वदामः–तत्र वाक्ये बहुवचन रूपाणि भवेयुः भवान् आरंभम् करोतु–
वयम् इदानीम् अग्रिमम् अभ्यासं कुर्मः वने चरमो वस्तु चाहरामः नदीस्तरामो न भयं स्मरामः।
इ तीर यंतोऽपि तने किराताः
मुक्तिं गताः रामपदानुषङ्गात्। श्लोकः एवम् अस्ति–
श्लोकस्य अर्थः एवम् अस्ति–केचन् किराताः अरण्ये संचारम् कुर्वंति स्म–ते परस्परं वाक्यानि वदंति–किम् इति वयम् वने चरामः–संचारं कुर्मः
वसु चाहरामः–वसु–धनं आनयामः
नदीस्तरामः–मध्ये मध्ये नद्यः संति न भयं स्मरामः–अस्माकम् मय मएत नास्ति
इति किराताः उक्तवंतः–किंतु एतेषु सर्वेषु क्रियापदेषु रामः रामः–इत्यस्ति–यथा रामः–चाहरामः चरामः स्मरामः–सर्वत्र रामः रामः इत्यस्ति–आज्ञानेन अपि राम शब्दं उक्तवंतः अतः किराताः भुक्तिं प्राप्तवंतः–इति एकम् पद्यम् अस्ति। अस्मिन् पद्ये पश्यंतु–क्रियापदानाम् बहुवचन रूपाणि बहूनि संति
कुत्र कुत्र–वने चराम–चरामि चरामः
वसु चाहरामः–च आहरामः–चाहरामः
नदीः किम अस्ति स्तरामः
न मयं स्मरामः–एवम् बहूनि क्रियापदानि अत्र संति–सर्वेषाम् बहुवचन रूपाणि अत्र संति। भवतु इदानीम् वयम् अन्यम् एकम् अंशम् जानीमः। विनयः विद्यालयं गच्छति पाठं पठति विनयः विद्यालयं गत्वा पाठं पठति
ऋषिः वनं गत्वा तपः करोति
ऋषिः वनं गच्छति तपः करोति त्वा प्रत्यांतानि रूपाणि–पढ़ित्वा
वयम् पूर्वतन् पाठे तेषाम् अभ्यासं कृतवंतः एव तथापि इदानीम् एकवारम् स्मरामः–
एकम् अभ्यासं कुर्मः–अहं वाक्य द्वयम् वदामि भवंतः योजयित्वा एकं वाक्यं वदंतु–मध्ये त्वा प्रत्यांतं तूपं भवेत–यथा–सः विद्यालयं गच्छति पाठं पठति–सः विद्यालयं गत्वा पाठं पठति
भवंतः बहूनि त्वांत रूपाणि ज्ञातवंतः–केशांचित धातुनाम् त्वांत रूपेषु किञ्चित् परिवर्त्तनम् भवति
यथा वदति उहित्वा
छात्रः उत्तरं वदति उपविंशति छात्रः उत्तरं उदित्वा उपविशंति
श्रीमन् उक्तवा इति खलु
उक्तवा इत्यापि एकम् रूपम अस्ति परंतु तत्र अन्यः धातुः
वदति इत्यस्य न
इति अन्यद एकम् वक्ति–इत्यस्य उक्तवा रूपम
वदति–इत्यस्य उदित्वा इति रूपम्
परंतु एतयोः अर्थः समानः अर्थे कोपि भेदः नास्ति–अतः लोके कदाचित् वदति इत्यस्य उक्तवा इति त्वांतं रूपम वदंति चेदपि अर्थभेदः नास्ति किम अतः अंगीकुर्मः अन्यथा वस्तुतः रूपंतु बदति इत्यस्य उदित्वा इति इदानीम् उदित्वा इत्यस्य प्रयोगं कृत्वा केचन् एकम् एकं वाक्यम् वदंतु भवान् वदंतु
अन्यत् अपि रूपम् तादृशम् अस्ति–वदामि अहम वाक्यम् द्वयम् वदामि भवान् एकं वाक्यं वदतु ददाति–दत्वा ददाति इत्यस्य त्वांतम रूपम्
केषुचित् संदेर्भेषु वयम् एकत्रैव द्वयोः–द्वयोः रूपयोः उपयोगं कुर्मः
यथा–अहम् कार्यम् कृत्वा–कृत्वा श्रांतः सम्यक् भोजन कृत्वा–कृत्वा स्थूलः अभवत् एतादृश वाक्यानि
अहम् चल चित्रम् दृष्टवा दृष्टवा शिरोवेदनां
प्राप्तवान द्वयोः प्रयोगः भवति भवंतः एतादृश वाक्यानि वदंति वा
बालकः पठित्वा–पठित्वा शयनं करोति

सुभाषितम्
विद्या विवादाय धनं मदाय
शक्तिः परेषां परिपीडनाय। खलस्य साधोविपरीतमेतत्
जानाय दानाय च रक्षणाय॥ लोके दुर्जनाः अपि विद्यां/धनं/शक्ति/अपि संपादयन्ति–एवमेव सज्जनाः अपि विद्यां/धनं/शक्तिं च संपादयंति–किंतु तेषुकः कस्य निमित्तम तष्य उपयोगं करोति एतततु चिंतनीयम् दुर्जनाः विद्यायाः उपयोगं विवादाय कुर्वंति
धनस्य उपयोगं मदाय कुर्वंति
शक्तेः उपयोगं अन्येषाम् दुर्बलानाम् पीडनाय स्वीकुर्वंति
परंतु सज्जनाः संति ते एतद् विपरीत तया व्यवहारः कुर्वंति तेषाम् विद्या ज्ञानाय भवति
तैः सगृहीतम् धनम् यद अस्ति तद छानाय उपयुक्तं भवति–एवमेव तैः संपादिता या शक्तिः अस्ति तष्याः उपयोगः अन्येषाम् दुर्बलानाम् रक्षणाय एव भवति एषः एक सत्पुरूषोणाम् विशेषः
कथा
पूर्व कश्मिंश्चित् अरण्ये केचन् चोराः आसन् ते एकस्मिन कुटीरे निवासम् कुर्वंति एना निद्यनम् घर्षणम हननम् इत्यादीनि बहूनि पापा किर्यानिते कुर्वंति स्म। तेन मार्गेण यदि कोपि गच्छंति तान आनीय मारयित्वा धनम् संगृहनंति स्म। कदाचित् महाराजः एवाम् वार्त्ताम् ज्ञातवान् सः महान् प्रेषितवान् । सः कुटीरं दृष्टवान रिक्तः कुटीरः आसीत–तत्र एव वासम् कृतवान् एकस्मिन दिने तेन मार्गेण–कश्चन युवकः साधुः तपः कुर्वन् आसीत् सः नेत्रे उनमील्य दृष्टवान। किञ्चित कालांतरम् साधोः मनसि विकारः उत्पन्नः आश्रमतः दश पञ्चदश पदानि अग्रे अतवंतौ तदा साधुः कुटीर एव स्थित्वा आक्रोशम् कृतवान् तिष्ठताम्–नोचेत अहम् वधम करिष्यामि इति सः चिंतितवान किंतु तावता साधोः मनः परिवर्त्तनं जातं–सः अहं किमर्थम् एवम् व्यवहारं कृतवान–इति न ज्ञातवान एव कष्य क्षमा प्रार्थनाम् कृतवान गच्छताम इत्युक्तवा तत्रः
प्रतिनियुतेः–युवकः पतन्या सह अग्रे गतवान
युवत्याः महत् आश्चर्यम् जातम् किम करणीयम् इति अज्ञात्वा तौ तत्रैव स्थितवंतौ–परंतु इदानीम् अपि तथैव जातौ–यदा साधुः तयोः समीपम् गतवान तष्य मन पुनः स्वस्थं अभवत्। किमर्थम् मम मनसि एवं विचारम् परिवर्त्तनं भवंति–इति सः तम युवकमेव मृष्टवान्।
वस्तुतः युवकः समीप ग्रामे निवसति स्म। सः तष्य कुटीरस्य इतिहासं जानाति स्म। तदर्थम् सः युवकः उक्तवान। साधो। एतस्य कारणं अहं जानामि भवान यस्मिन कुटीरे निवसति तत्र पूर्वम् चोराः आसन निंथाकाः आसन् ते सवेदापि पाप कार्याणि कुर्वंति आ स्म अतः तेषाम् दुर्भाव नाभिः सः कुटीरः पूर्णः अस्ति। अतः यदा भवान तष्य कुटीरस्य अंतः तिष्ठति तदा भवतः मनः अपि कलुषितम भवति। युवकस्य वचनं श्रुत्वा साधुः तद् सत्यम् इति ज्ञातवान। अनुक्षणमेव सः तम् कुटीरं परित्यज्य तपः कर्त्तुम अन्यत्र गतवान।


चत्वारिंशः पाठः
नमोनमः संस्कृत भाषा शिक्षणे भवताम् सर्वेषाम् हार्दम स्वागतम्। पूर्वतन पाठे भवंतः त्वा प्रत्यांतस्य किञ्चित रूपम् ज्ञातवंतः। इदानीम तसम् तस्य किञ्चित पुनः अभ्यासं कुर्मः–अहम् एकम् वाक्यम् वदामि–अनंतरम् भवंतः एकैकम् वाक्यम् वदंतु–अहम् जलम् पीत्वा पाठं पठामि
भवंतः एकैकम् वाक्यम् वदंतु–भवान् वदतु एकम्
वाक्य द्वयम् वदामि–तयो मेलनम् कृत्वा भवंतः एकं वाक्यं वदंतु छात्रः पाठं पठित्वा टिप्पणीम् लिखति पठति पूर्वतन पाठेवयम उहित्वा नत्तित्वा, उक्तवा पक्तवा इत्यादि विशिष्टानि कपानि ज्ञातवंतः। इदानीम तेषाम् उपयोगं कृत्वा वाक्यानि वदंति कः वदति आरंभे। वदतु। पूर्वतन पाठे वयम् प्रत्यांत रूपानि कानिचन ज्ञातवंतः इदानीम तस्य पुनः अभ्यासं कुर्मः अहम् कानिचन वाक्यानि आरंभे कथायानि अनंतरम् भवंतः एकैकम् वाक्य कथयंतु। अहम् शालाम् गंतुम् इच्छामि सः पाठं पठितुम शालाम् गच्छति। बालिका टिप्पणीम् लेखितुम लेखनीम् अंतिष्यति। मम पिता कार्यम् कर्त्तुम् कार्यालयं गच्छति। वयम् इदानीम केशांचित विशिष्ट रूपानाम् अभ्यासं कुर्मः। नमति–नंतुम पचति–पक्तुम अहम वाक्यं वदामि–भक्तः देवं नमंति देवालयं गच्छति भक्तः देवं नंतुम देवालयं गच्छति माता पाकं पचति पाकशालां गच्छति माता पाकं पक्तुम पाकशालां गच्छति गृह्वाति–ग्रहीतुम चिनोति–चेतुम् तत्वाः? वाक्य वदामि
आरक्षकः चोरं ग्रहीतुम धावति
बालकः फलानि चेतुम आराम गच्छति। इदानीम एतयोः उपयोगं कृत्वा भवंतः वाक्यानि वदंतु। गायति–गातुम छिनत्ति–छेत्तम् अहम वाक्यं वदामि
अहं सम्यक गतुम न जानामि
कृषिकः वृक्षं छेत्रुम अरण्यं गच्छति
एतयो उपयोगं कृत्वा भवंतः वाक्यानि वदंतु। वज्रेन वज्रम छेत्रुम शक्यते अहम आम्रवृक्षं छेत्रुम न इच्छामि। इदानीम अहम् कानिचन् क्रियापदानि वदामि तेषाम् न्त रूपानि भवंतः वदंतु इदानीम भवंतः यस्य कस्यापि उपयोगं कृत्वा वाक्यानि वदंतु इदानीम भवंतः यस्य कस्यापि उपयोगं कृत्वा वाक्यानि वदंतु अहम् प्रातः पञ्चवादने उत्थातुम प्रयत्नं करोमि
जिघ्रति–घ्रातुम्
गृह्णाति–ग्रहीतुम्
नमति–नंतुम्
चिनोति–चेतुम्

सुभाषितम्
प्रथमवयसि पीतं तोयमल्पं स्मरंतः शिरसि निहितमारा नारिकेला नराणाम्। उदकमम्ततकल्पं दद्युराजी वितांतं नहि कृतमपुकारं साधवो विस्मरंति॥ नारिकेल वृक्षः यदा लघु भवति तदा जनाः तस्य किञ्चित– जलं यच्छंति–तेन जलेन सः नारिकेल वृक्षः वर्द्धंते–अनंतरम् सः नारकैलवृक्षः पूर्ववयसि पीतम् जलम् स्मरण जीवितांतं यावत् जनेभ्यः अमृतसमानम् रूचिकरं जलम् यच्छति। तथैव सज्जनाः अन्यैः कृतम् उपकारं स्मरंतः तेषाम् प्रत्युतकारं कुर्वन परंतु दुर्जनाः अन्यैः कृतम् उपकारम् शीघ्रमेव विस्मरंति–सज्जनानाम् स्वभावः तथा नास्ति–आजीवनम् यावत् तेषाम् उपकारं स्मरंतः जनेभ्यः उपकारं कुर्वना। एषः अस्य सुभाषितस्य अर्थः।
कथा
अहम इदानीम एकम् कथाम् कथयामि–भवंतः सावधानेन श्रुणवंतु एकदा महाराजस्य युधिष्ठिरस्य आस्थानम् कश्चन याचकः आगच्छति। सः आगत्य महाराजं पृच्छति भो महाराज मह्यम शवम् नानकाणि ददातु–इति महाराजः बन्धो श्वः आगच्छतु–श्वः भवते नानकानि ददामि–इति कथयति–याचकः अस्तु महाराज इति महाराजं नमस्कृत्य गच्छति–एतत् सर्वम् पार्श्वे स्थितः भीमसेनः पश्चन् आसीत्–भीमसेन एतत सर्वम दृष्टवा एकवारम किञ्चित हँसति हँसित्वा द्वारम् प्रति गच्छति–महाद्वारस्य समीपे एका विजयघंटा आसीत्–भीमसेनः तत्र गत्वा विजयघण्टायाः वादनं करोति तत् श्रुत्वा युधिष्ठिरः तिस्मितः अभवत्–यतः यदा पाण्डव सेना विजय प्राप्तोति अथवा राज्ये विशेषः महोत्सवः भवति तदा एव सा घण्टा वाद्यते अतह युधिष्ठिरः विस्मिता अभवत्–युधिष्ठिरः भीमसेनं आहूय किमर्थम् घण्टावादं कृतवान–इति पृच्छति–तदा भीमसेनः वदति–अग्रज–अद्य सर्वश्रेष्ठः विजयः प्राप्तः अस्ति–यत् तादृशम् विजयम् एतावत पर्यंतम् जगतियः कोपि न प्राप्तवान–इति भीमसेनः वदति–तदा धर्मराजः–किम्? भवान् विनोदम् वदति वा। कः सः विजयम् प्राप्तवान इति पुनः पृच्छति तदा भीमसेनः वदति–इदानीम भवान तम् याचकम् भवता अभिलषितम् श्वः दास्यामि इति उक्तवान किल। एषः एतेन ज्ञायते–भवान् श्वः पर्यंतम् निश्चयेन जीवति इति–एषः भृत्योः उपरि दिनपर्यंतकः सर्वश्रेष्ठः विजयः भवत् इति भीमसेनः उक्तवान। तदा युधिष्ठिरः भीमसेनस्य वचनस्य तात्पर्यम ज्ञात्वा तज्जितः भवतः तदा युधिष्ठिरः तम याचकम् पुनः आहूय्य तस्मै नानकानि दत्वा तम प्रेषयति। कथायाः अर्थः ज्ञातः वा। आम ज्ञातः। धन्यवादः। नमो नमः। नमो नमः